به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل آیت الله حسن آقا شریعتی نیاسری در پنجاه و پنجمین جلسه خارج فقه ربا که در تاریخ 18 آبان ماه 1395 در دفترشان برگزار شد به بررسی تفاوت قرض و دین و همچنین بررسی مستحبات مربوط به قرض پرداخت.
استاد درس خارج حوزه علمیه ابتدا قرض و دین را تعریف نمود و از این رهگذر تفاوتشان را روشن ساخت.
وی در ادامه طبق نظر مرحوم امام در تحریر قرض را به اقسام چهارگانه مکروه، واجب،حرام و مستحب تقسیم نمود و هر یک را تبیین کرد و درجات کراهت قرض را تصویر نمود.
بیان استحباب قرض دادن به مومن در ادامه این جلسه طبق مساله دوم تحریر، مطرح شد و روایات آن مورد بررسی قرار گرفت.
بررسی لغوی قرض پایان بخش این جلسه بود.
تقریر این درس در ادامه می آید:
آیا ربای قرضی حرام است؟ و اگر حرام است آیا حیله ای برای فرار از حرام وجود دارد؟
مرحوم امام درکتاب الدین و القرض تحریر می فرماید: دین و قرض با هم فرق دارد. دین مال کلی ثابت بر ذمه شخصی به نفع شخص دیگری است. اسباب دین مختلف است، گاهی سبب اختیاری است مانند سلف یا نسیه گاهی غیر اختیاری است مانند ضمانات و نفقه زوجه که بر ذمه مرد مشغول می شود.
اما قرض آن است که سبب ثبوت دین می شود و یکی از اسباب دین همان اقتراض است.
مشهور گفته اند قرض عقد است و احتیاج به ایجاب و قبول دارد و برخی هم قرض را معاطات گفته اند.
عبارت تحریر درباره قرض:« وهو تملیک مال الآخر بأن یکون على عهدته أداه بنفسه و بمثله أو قیمته، ویقال للمملک المقرض، وللمتملک المقترض والمستقرض. » قرض عبارت است از تملیک مالى به دیگرى به عنوان ضمانت به اینکه او آن مال را به عهده بگیرد که عین آن و یا مثل و یا قیمت آن را بپردازد، در این معامله دهنده مال را مقرض و گیرنده را مقترض و نیز مستقرض مى نامند. این اصل بحث قرض.
مسئله اول« یکره الاقتراض مع عدم الحاجة، وتخفف کراهته مع الحاجة، وکلما خفت الحاجة اشتدت الکراهة، وکلما اشتدت خفت إلى أن تزول، بل ربما وجب لو توقف علیه أمر واجب کحفظ نفسه أو عرضه ونحو ذلک، والأحوط لمن لم یکن عنده ما یوفی به دینه ولم یترقب حصوله عدم الاستدانة إلا عند الضرورة أو علم المستدان منه بحاله. » قرض گرفتن در صورت عدم حاجت عملى است مکروه ، و با بودن حاجت کراهتش تخفیف پیدا مى کند هرمقدار که حاجت به قرض کمتر باشد کراهت آن شدیدتر و هر مقدار که حاجت شدیدتر باشد کراهت خفیف تر مى شود تا به جائى که شدت حاجت کراهت را به کلى از بین مى برد، بلکه چه بسا که به خاطر انجام عملى واجب مانند حفظ نفس از تلف و حفظ عرض و امثال آن قرض گرفتن واجب مى شود، و احتیاط واجب آن است که کسى که مالى ندارد که با آن قرض خود را بدهد و احتمال و انتظار رسیدن به چنین مالى را هم ندارد جز در هنگام ضرورت قرض نکند مگر آن که قرض دهنده از حال و روز او آگاه باشد.
قرض را به اقسام متعددتقسیم می کنند؛ مکروه، واجب،حرام و مستحب.
مسئله دوم« إقراض المؤمن من المستحبات الأکیدة سیما لذوی الحاجة لما فیه من قضاء حاجته وکشف کربته، فعن النبی صلى الله علیه وآله " من أقرض أخاه المسلم کان بکل درهم أقرضه وزن جبل أحد من جبال رضوى وطور سیناء حسنات، وإن رفق به فی طلبه تعدى به على الصراط کالبرق الخاطف إلا مع بغیر حساب ولا عذاب، ومن شکا إلیه أخوه المسلم فلم یقرضه حرم الله عز وجل علیه الجنة یوم یجزی المحسنین.» قرض دادن به مؤمن از مستحبات موکد است مخصوصا مومنى که نیازمند به آن باشد چون جنبه قضاء حاجت مؤ من و کشف کربت و برطرف کردن اندوه او را هم دارد، از رسول خدا (ص ) رسیده است که فرمود: (( کسى که به برادر مسلمان خود قرض بدهد بهر درهمى که به او قرض داده باشد پاداشى و حسنه اى همسنگ کوه احد از کوههاى رضوى و طور سینا دارد و اگر در مطالبه کردن قرض خود را از وى با او مدارا کند او را بدون حساب و بدون عذاب چون برق خاطف از پل صراط عبور مى دهند و اگر کسى برادر مسلمانش نزد او از تهى دستى شکایت کند و او به وى قرض ندهد خداى تعالى در روزى که پاداش نیکوکاران را میدهد او را از بهشت محروم مى سازد.
کشف کربت حالت روحی است و قضاء حاجت منظور رفع نیاز مادی است. انسانی که مشکل دارد از یک نظر مشکل دارد و از یک نظر هم هم و غم حل مشکل دارد با قرض هر دو چیز بر طرف می شود.
در این جا چند نکته را بیان می کنیم.
در اصل واژه«قَرض» و«قِرض» هر دو درست است وعبارت است ازکارنیک یابدی که انسان در مقابل کسی انجام می دهدبه شرط اینکه بر وی پاسخ دهد.«بشرط ان یعیدهُ بعد اجل المعلوم»(صاحب جواهر)
صاحب لسان العرب می گوید« القَرض و القِرض ما یتجازا به الناس بینهم و یتقاضونهم و جَمعهُ قروض و هو ما اسلفهُ من احسان و من اسائة » معنای لغوی اصل قرض به معنای قطع و بریدن است و اگر قیچی را مقراض می گویند چون می بُرد و مقص هم می گویند یعنی الت قص است و قصاص هم از همین مبنا است از آن جهت که انسان پیگیری می کند داستان قتل را و مثل او را می خواهد پیاده کند و تلافی کند. می گویند به یک سر قیچی می گویند مقراض و به دو طرف آن مقراضین و برخی هم می گویند به هر دو لب قیچی می گویند مقراض.
برخی هم گفته اند قَرض مصدر است و قِرض اسم مصدر است که این قول بهتر است.
علامه در تذکره دقیقا مشابه قول حضرت امام در تحریر می فرماید «یُکره القرض و الاستدانه کراهته شدیدتاً مع عدم الحاجة»
هیچ چیزی در اسلام به اندازه آبروی مومن اهمیت ندارد.
روایت در کافی است؛ « قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِیَّاکُمْ وَ الدَّیْنَ فَإِنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیْلِ وَ ذُلٌّ بِالنَّهَارِ» اگر کسی قرض کند روز روشن خوار و ذلیل است و شب تاریک مغموم است «وَ قَضَاءٌ فِی الدُّنْیَا وَ قَضَاءٌ فِی الْآخِرَةِ» یک تالی فاسدی هم دارد از آن بدتر چون هم باید در دنیا تسویه کند و هم آخرت. در دنیا تا زنده است باید که تلاش بکند نشد در آخرت بدهکاریش را می گیرند.
قال امام باقر(ع) « کُلُّ ذَنْبٍ یُکَفِّرُهُ الْقَتْلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا الدَّیْنَ فَإِنَّهُ لَا کَفَّارَةَ لَهُ إِلَّا أَدَاؤُهُ أَوْ یَقْضِیَ صَاحِبُهُ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی لَهُ الْحق ؛ تمام گناهان شهید عفو می‌شود مگر بدهی‌های او که کفاره‌ای جز پرداخت ندارد.کشته شدن در راه خدا کفاره هر گناهى است، بجز بدهکارى که کفارهاش منحصر است در اینکه:یاخود بدهکار آن را بپردازد، یا رفیقش از جانب او پرداخت کند ویا طلبکار از حق خود بگذرد.
مسئله دوم که درباره ثواب قرض است. روایات زیادی تاکید بر اقراض بر مومن دارد. صاحب جواهر می گوید«تزافر النصوص بلکه تواتره » بعد این روایت را مرحوم صاحب جواهر نقل می کند. عن جابر عن ابی عبدالله (ع) قال : قال رسول الله (ص) : من اقرض مومنا قرضا ینظر به میسوره کان ماله فی زکاه و کان هو فی صلاه من الملائکه حتی یودیه الیه.)
جابر از امام صادق (ع) روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمود : کسی که به مومنی قرض بدهد و صبر کند تا وضع مالیش خوب شود ، آن مال پاک خواهد ماند و فرشتگان بر قرض دهنده درود می فرستند تا زمانی که قرض گیرنده قرض خود را ادا کند .
مقرر:محمدتقی سیفائی
323/905/ع