به گزارش سرویس جامعه و تمدن اسلامی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم، چهارشنبه 95/10/22 در جلسه بیست و دوم درس خارج فقه‌الاجتماع با مطالعه تمرینی روی آیات؛ جهت بررسی دو فرض اول در زمینه معروض اصلی منزلت اجتماعی گفت: در جلسه قبل برای این که معلوم شود معروض اصلی برای منزلت اجتماعی چیست فرض هایی مطرح گردید و در این جلسه برای فرض اول و دوم شواهدی و دلایلی مطرح می گردد.
شروعی برای پیگیری
برای توجه بیشتر به معنا و مقصود از اصالت می توان گفت که آیا اصالت به معنای ابتدائیت است یا معنایی فراتر و عمیق‌تر از ابتدائیت؟ تبعی بودن به معنای این است که منزلت از فرد به گروه ترشح نموده است یا معنایی دقیق‌تر دارد؟
اکنون به بررسی فرض اول و دوم و ارائه شواهد می‌پردازیم:
شاهد برای فرض اول: منزلت بالاصالة به گروه و اجتماع و بالتبع به افراد تعلق می‌گیرد.
(إِذْ قالُوا لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى أَبینا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ ... قالَ قائِلٌ مِنْهُم ...)
توضیح داستان: این ده برادر یک گروه قوی و متحد بودند که به محبت پدرشان اعتراض داشتند که چرا با اینکه گروهی بودند که رتق و فتق امور خاندان حضرت یعقوب و اداره گوسفندان و اموال را برعهده داشتند؛ ولی حضرت آنها را به اندازه حضرت یوسف و بنیامین دوست نداشت، با اینکه در آن زمان این دو فرزند کارایی چندانی نداشتند.
از این رو این گروه برادران تصمیم بر حل مسأله گرفتند؛ دو راه حل داده شد که او را بکشیم یا به سرزمین دور دستی بیفکنیم؛ در این میان یکی از برادران گفت او را نکشید و اگر می خواهید کاری انجام دهید او را در نهانگاه چاه بیندازید تا رهگذری او را پیدا کند و با خود بردارد و به جای دوری ببرد.
1- شاهد بحث ما عبارت (نحن عصبة) و (قال قائل منهم) است.
معنای عصبة: طبق تعریف تفسیر مجمع البیان عصبة به معنای گروهی است که پشتیبان یکدیگر هستند و به همدیگر کمک می کنند.(جماعة یتعصب بعضها لبعض و یعین بعضها بعضا)
در آیه، برای قول این قائل ارزش قائل شده است زیرا برای قائل آن منزلت و جایگاه وجود دارد؛ بحث در این است که منزلت این قائل از این جهت که او جزء گروهی است که آن گروه دارای منزلت است و این عصبة است که به قول این قائل منزلت داده است.
پس گروه برادران بالاصالة دارای منزلت بوده و به تبع، آن یک فرد از گروه که بیان کننده آن نظر بوده نیز دارای منزلت گردیده است به گونه ای که اگر خارج از فضای گروه بود برای خودش و بیانش ارزشی و جایگاهی وجود نداشت.
کما اینکه در آیه لو لا رهطک لرجمناک نیز به این گونه است که اگر گروه و رهط شعیب نبودند و منزلت و جایگاه و کارکرد اجتماعی گروه نبود کسی برای شعیب و حرف و تصمیم او ارزشی و منزلتی قائل نبود.
2- شاهد برای فرض دوم: منزلت بالاصالة به فرد و بالتبع به گروه تعلق دارد.
در این فرض، از راه انباشت و تراکم منزلت های اجتماعی برای فرد، منزلت اجتماعی برای گروه به دست آمده است.
قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ (109) یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ فَما ذا تَأْمُرُونَ (110) قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَرْسِلْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ (111) یَأْتُوکَ بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ (112) وَ جاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قالُوا إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ (113) قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (114)
توضیح داستان: بزرگان و مشاوران حکومت بعد از مشورت و بررسی اوضاع به فرعون گفتند موسی(علیه السلام) ساحر دانا و استادی است که قصد انقلاب و براندازی نظام و حکومت و بیرون راندن شما و به دست گرفتن حکومت دارد.
وزرای فرعون بعد از بررسی گفتند موسی و برادرش را دستگیر کن و مأمورینی برای جمع آوری ساحران زبردست و استاد و دانا به شهر بفرست تا آنها را پیش تو آورند. فرعون مأمورین را برای این امر به شهر فرستاد و ساحران را از نقاط مختلف جمع کرد.
وقتی نزد فرعون آمدند تمام داستان و کاری که باید انجام بدهند را برایشان توضیح دادند؛ در این هنگام ساحران گفتند، اگر ما پیروز و غالب شدیم مزدی خواهیم داشت؟ فرعون گفت بله اجر دارید در ضمن علاوه بر اجر همه شما جذب دستگاه حکومت و از مقربان من میشوید.
شاهد در این آیه عبارت است از: «یأتوک بکل ساحر علیم » و «ان لنا لأجرا » و «لمن المقربین»
درباره این دو قسمت از آیه می توان به صورت اولیه مطالب زیر را مطرح نمود:
گروه ساحران که فرعون تشکیل داده است دارای منزلت و جایگاه و اهمیت بالایی است، چون می تواند به وسیله این گروه نظام و حکومت خود را حفظ کند ساحران قبلا وابسته به حکومت نبودند(چون فرعون در صورت پیروزی به آنها وعده تقرب و حکومتی شدن داد) و از تخصص و قدرت خود به صورت فردی و آزاد امرار معاش می کردند.
افراد این گروه قبل از مجموعه شدن هر کدام ساحری بودند در نقاط مختلف شهر چون گفته شد برای جمع آوری آنان مأمورینی فرستاده شود (أَرْسِلْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ، یَأْتُوکَ بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ)
ساحران قبل از گروه شدن دارای جایگاه و منزلت اجتماعی بالایی بودند شاهدش این است که در برابر دستگاه بزرگ و مقتدر فرعون وارد معامله شدند و درخواست مزد کردند.
گرچه نهاد و منزلت ساحران در آن جامعه، واقعیت اجتماعی بوده است و توقع ایفای نقش‌های خاص از او می‌شده است، ولی با توجه به قرائن مختلف از جلمه کلمه «ساحر» در آیه، تأکید روی فرد فرد ساحران است؛ به این معنا که شأن و منزلت اصلی برای ساحر است و گروه ساحران در مرتبه متأخری دارای شأن و منزلت اجتماعی شده است.
از مطالب بالا می‌توان نتیجه گرفت که افراد گروه بالاصالة دارای منزلت هستند و به تبع آن، گروه هم به دلیل اینکه متشکل از افراد منزلت دار است، منزلت پیدا کرده است.
یک مطلب مهمی که استطرادا مطرح می شود و جای تأمل و پیگیری‌های دقیق دارد این است که با توجه به منزلت و جایگاه فرعون نزد ساحران و وعیدهای که او داده بود و منزلت و جایگاه ساحران نزد مردم چگونه باید خشوع و سجده گروهی ساحران در برابر عظمت الهی حضرت موسی و تقیه نکردن آنها را تحلیل کرد؟
تحلیل‌های روان شناختی و جامعه شناختی این پدیده چگونه است؟ به عبارت دیگر چه توقعات فردی، گروهی، اجتماعی باعث شد که این پدیده بی‌نظیر و الهی در تاریخ رخ دهد؟
نقش وجدان و انصاف و علمی که برایشان حاصل شد به عنوان مؤلفه‌های روان شناختی چقدر در این تحول روحی و اجتماعی آنها تاثیر گذار بوده است؟
مردمی بودن و حکومتی نبودن آنها به عنوان مؤلفه های جامعه شناختی چقدر موثر بوده است؟ یا اگر حکومتی بودند در وضعیت جدیدی که رخ داد باز هم ضد حکومت می شدند؟/825/102/م
مقرر: مهدی طالعی اردکانی