به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت‌الله سیدمحمدعلی موسوی‌جزائری در جلسه سی‌ودوم درس خارج فقه که در تاریخ 5 دی 95 در حوزه علمیه اهواز برگزار شد، پس از ذکر ادله محقق ایروانی و محقق خویی در مورد اعانت بر اثم، روایاتی را به عنوان مستندات این قاعده ذکر کرد.
وی در ابتدای این درس با اشاره به نظر و استدلال محقق ایروانی در مورد استعانت بر اثم گفت: استدلال ایشان در ارتباط با این مطلب بود که هر فردی انگور بفروشد برای تخمیر، در حد خودش اعانه علی الاثم کرده و این توجیه که گفته شود: اگر از از من نخرد، از دیگری خواهد خرید، پذیرفته نیست.
این استاد درس خارج حوزه علمیه اهواز در ادامه به جواب محقق خویی اشاره و خاطر نشان کرد: اگر ما نتوانیم مانع حرام شویم، حرمت اعانت، ساقط می شود. این مساله همچون آنجاست که مولا می گوید: کسی وارد اتاق نشود تا من بخوابم. حال اگر شخصی داخل اتاق شود و مولا نتواند بخوابد، چون غرض مولا محقق نمی شود، دیگر منعی برای ورود دیگران وجود ندارد.
آیت‌الله موسوی‌جزائری در توضیح این استدلال ابراز داشت: وقتی غرض مولا این است که هیچ کس شراب درست نکند و شراب نخورد، اگر می دانیم که قطعا این غرض حاصل نمی شود، حرمت اعانت نیز ساقط می شود.
مشروح تقریرات این درس در ادامه آمده است؛
قاعده حرمت اعانه علی الاثم
خلاصه استدلال محقق ایروانی
در جلسه گذشته استدلالی از محقق ایروانی نقل کردیم. استدلال ایشان در ارتباط با این مطلب بود که هر فردی انگور بفروشد برای تخمیر، در حد خودش اعانه علی الاثم کرده و این توجیه که گفته شود: اگر از از من نخرد، از دیگری خواهد خرید، پذیرفته نیست؛ چرا که این نهی استغراق دارد. به بیان دیگر از انگور هر فروشنده ای شراب جداگانه به عمل می آید و شارع همه آنها را حرام کرده. نهی از شراب بر سبیل عام استغراقی شامل همه شده. پس بر همه واجب است که از فروش انگور اجتناب کنند. تا آن شرابی که مخصوص همان انگور است بوجود نیاید. در نتیجه حرمت اعانت برای هر فرد وجود دارد. و چون من حرمت مخصوص خودم را دارم و دیگران هم حرمت خودشان، اینکه بگوییم: اگر من نفروشم دیگری می فروشد، باعث عدم صدق اعانت و حرمت نمی شود.
جواب محقق خویی
وفیه: ان النهی انما ینحل الى افراد الطبیعة لان معنى النهی عن الشئ عبارة عن الزجر عنه لما فیه من المفسدة الالزامیة، فإذا توجه النهی الى طبیعة ما وکان کل واحد من افرادها مشتملا على المفسدة الالزامیة فلا محالة ینحل ذلک النهی الى نواهی عدیدة حسب تعدد الافراد، وأما فی مثل المقام فان منشأ النهی فیه هو ان لا یتحقق الاثم فی الخارج، فالغرض منه انما هو الوصول الى ذلک، فإذا علم صدور الاثم فی الخارج ولو مع ترک الاعانة من شخص خاص فلا موجب لحرمتها. وهذا کما إذا نهى المولى عبیده عن الدخول علیه فی ساعة عینها لفراغه، فان غرضه یفوت إذا دخل علیه واحد منهم فترتفع المبغوضیة عن دخول غیره.
محقق خویی می فرماید: هرچند عام استغراقی انحلالی است، اما این مطلب در مانحن فیه صادق نیست؛ چرا که در بحث ما هدف مشخص است و ما نمی توانیم آن را با سایر موارد قیاس کنیم. هدف از حرمتِ اعانت، عدم تحقق شراب سازی در خارج است. اما حال که می دانیم (اگر ما انگور نفروشیم، دیگران می فروشند و) این امر قطعاً محقق می شود، عدم فروش ما مفید نخواهد بود.
بنابراین اگر ما نتوانیم مانع حرام شویم، حرمت اعانت، ساقط می شود. این مساله همچون آنجاست که مولا می گوید: کسی وارد اتاق نشود تا من بخوابم. حال اگر شخصی داخل اتاق شود و مولا نتواند بخوابد، چون غرض مولا محقق نمی شود، دیگر منعی برای ورود دیگران وجود ندارد.
لذا در مثل این موارد که غرض مولا با ترک جمیع حاصل می شود، اگر یک نفر امتثال حکم ننمود، این حکم از دیگران ساقط می شود. مانحن فیه هم از همین قبیل است. وقتی غرض مولا این است که هیچ کس شراب درست نکند و شراب نخورد، اگر می دانیم که قطعا این غرض حاصل نمی شود، حرمت اعانت نیز ساقط می شود.
بررسی روایات دال بر جواز
ما در جلسه گذشته بعد از بیان استدلال محقق خویی، آن را نپذیرفته و گفتیم: نظر ما همان نظر محقق ایروانیست. اما مشکل ما اینجا نیست. مشکل در روایاتی است که دال بر صحت بیع عنب به کسی است که می خواهد شراب بسازد. البته این روایات معارض کوچکی هم دارند که مربوط حرمت بیع الخشب با سازنده بت یا صلیب است.
شیخ در مکاسب و صاحب جواهر متعرض این روایات شده اند.
روایت اول
عن ابی بصیر قال سألت اباعبدالله علیه السلام عن ثمن العصیر قبل ان یغلی لمن یبتاعه لیطبخه او یجعله خمرا قال اذا بعته قبل ان یکون خمرا و هو حلال فلا بأس البته سند این روایت دچار ضعفی است.
روایت دوم
وخبر محمد الحلبی سألت أبا عبد الله علیه‌السلام عن بیع عصیر العنب ممن یجعله خمرا قال : لا بأس به ، یبیعه حلالا ویجعله ذلک حراما فأبعده الله عز وجل واستخفه .[1]
روایت سوم
وصحیح ابن أذینة [٥] « کتبت إلى أبی عبد الله علیه‌السلام أسأله عن رجل له کرم ، أیبیع العنب ممن یعلم أنه یجعله خمرا أو مسکرا؟ فقال : إنما باعه حلالا فی الإبان الذی یحل شربه أو أکله فلا بأس ببیعه.[2]
روایت چهارم
وخبر رفاعة عن الصادق علیه‌السلام أنه سأل عن بیع العصیر ممن یخمره فقال: حلال، ألسنا نبیع تمرنا ممن یجعله شرابا خبیثا؟[3]
حضرت امام به این روایت تاخته و فرموده اند: این روایت بدلیل عدم رعایت شئون امام خلاف اصول مذهب است. اگر چه این کار حلال است، لکن حسب چیزی که در علم کلام بیان شده، پیغمبر اکرم و ائمه از اعمال نفرت انگیزی که در اذهان عمومی قابل هضم نیست، مصونند.
روایت پنجم
وخبر یزید بن خلیفة الحارثی عن الصادق علیه‌السلام قال سأله رجل وأنا حاضر ، قال : إن لی الکرم فأبیعه عنبا قال : فإنه یشتریه من یجعله خمرا قال : بعه إذا کان عصیرا قال : انه یشتریه منی عصیرا فیجعله خمرا فی قریتی قال : بعته حلالا فجعله حراما فأبعده الله تعالى. ثم سکت هنیئتا ثم قال لاتذرن ثمنه علیه حتی یصیره خمرا فتکون تأخذ ثمن الخمر[4] یعنی نسیه نفروش که پول را وقتی می دهد که شراب ساخته.
صاحب جواهر روایات دیگری نقل فرموده که خود دلالت آن ها را بر مطلوب تمام و سند آنها را قوی می داند. همچنین قائل است که روایت مخالف، قابل معارضه با این دسته روایات نیست.
بررسی این روایات باشد برای جلسه آینده.
پی‌نوشت
[1] جواهر الکلام، محمد حسن النجفی، ج22، ص31.
[2] جواهر الکلام، محمد حسن النجفی، ج22، ص31.
[3] جواهر الکلام، محمد حسن النجفی، ج22، ص32.
[4] جواهر الکلام، محمد حسن النجفی، ج22، ص31.
326/907/ع