به گزارش خبرنگار سرویس جامعه و تمدن اسلامی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجتالاسلام والمسلمین سید صمصام الدین قوامی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم و امام جمعه پردیسان، شنبه 95/10/4 در جلسه چهل و دو درس خارج فقه الاداره و فقه التنظیم(فقه سازمان و سازماندهی) با جمعبندی مبانی ارزشی و بینشی بحث نظریه سازمان و سازماندهی اظهار داشت: بحث پیرامون مسجد محله ساز بود، گاهی میگوئیم مسجد محله محور، گاهی می گوئیم مسجدمحله ساز که ممکن است تفاوتی داشته باشد.
مسجد محله ساز، یعنی مسجدی که محله را در حومه و حد شرعی خودش درست می کند؛ مسجد محله محور، ممکن است محله قبل باشد؛ یک یا دو مسجد داشته باشد، مهم این است که منشأ محله، مسجد باشد؛ مدینه اسلام، محله اسلام، مسجد باشد.
در بحث جلسه قبل مطرح شد که آیا مسجد نیاز به سری نهادها دارد یا ندارد؟ در شرایط موجود میبینیم که مسجد بسیج، کانون، پیش دبستانی، مهد کودک، گاهی مراکز تجاری و موقوفات دارد.
این ناشی از یک وضع نامطلوب است، چون وضع مطلوب امارت با تمام قوای سه گانه در اختیارمسجد است، تجاری دارد، بازار دارد، بحث امنیت دارد، دفاع دارد، بحث آموزش و پرورش دارد، آموزش عالی دارد، همه تأمین است و همه اینها در هدایت مسجد است و اینکه در مسجد وصله پینه می شود؛ به علت نکتهای است که مسجد از دید انقلابیون، متدینین باید محور باشد و آرام آرام همه ارکان حکومتی را بگیرد.
یعنی یک فضای تدریجی است؛ به این معنا که اینجور فکر می شود که امامت وامارت در ارتکاز متشرعه انقلابی اجمالا پذیرفته شده منتها راه آن را بلد نیستند، فکر می کنند که اگر نهادی را بیاورند در گوشهای از مسجد قرار دهند، بخشی از حاکمیت و امارت در اختیار مسجد قرار گرفته است.
همچنین آموزش و پرورش ضعیف است حاضر است بیاید پیش دبستانی و مهدکودک بیاورد در مسجد و این مسأله به خاطر همان ارتکاز درست و متشرعه است که مسجد محور است منتها تا بخواهند به آن ایده برسند 200 سال طول میکشد و وقتی چیزهای نابجایی را به مسجد ضمیمه کنند، قداست مسجد لطمه میخورد، مسجدی که محل نماز و عبادت است، با این کارها وجه زشتی پیدا می کند.
شبیه امامزادهها و مکانهایی که تقدس دارند و مردم از روی اعتقاد، برآن ها قفل ها و پارچه هایی می بندند وگاهی عکس هایی را از ائمه اطهار )ع) دراین مکان ها الصاق می کنند که این کار هم جنبه مثبت و هم جنبه منفی دارد.
از این جهت که همه کاره مسجد است یک ارتکاز خوبی است، اما از این جهت که به شکل ناقص و فرضی است، خوب نیست و با این وضعیت نه امارت در اختیار امامت قرار می گیرد و نه اینکه مسجد از آن حالت معنویش مصون می ماند.
حد متعادل این است که مسجد، مسجدی باشد با کارکردهای معنوی خودش؛ افراط و تفریط ناشی از جهل است «الْجَاهِلُ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً»[1] این دو ناشی از جهل است و به جاهلیت منجر می شود و به مدنیت اسلام منجر نخواهد شد.
راه این است که مسجد، مسجد باشد بدون هیچ زائدهای که در این مورد بحث خواهیم کرد که در مسجد چه چیزهایی زائد است و چه چیزهایی متناسب مسجد است و مسجد را از اصالت نمیاندازد و در عین حال با حفظ دیانت، سیاست را هم بر عهده میگیرد؛ یعنی تمام ارگان و ارکان یک حاکمیت در پنجه و پنجره مسجد است و امارت قوای سه گانه، با رشته هایی ناپیدا،[2] از مسجد جهت دهی و رهبری می شوند.[3]
این مکان همچنان مقدس است و در عین حال به شدت سیاسی است. سیاست و دیانت به این معنا نیست که دیانت، سیاسی میشود، اگر این فرمول را به دست آوردیم آن وقت امامت و امارت لحظه به لحظه شفافتر میشود؛ در بحث سه شنبه به این نتیجه رسیدیم که هرچه نهادها و ساختمانهای زائد در مسجد است، باید به دور ریخته شود چرا که مسجد مقدس است.
بنابراین با حذف پیرایههای زائد اداری و تجاری و خدماتی از ساحت مسجداست که می توان مسجدی عتیق و آزاد داشته باشیم که قداست و اصالت و معنویت دارد و با همین حالت رهبری تمامی نهادهای محله را به عهده می گیرد.
بر این اساس این بهانه توهم که مسجد درآمد می خواهد، زدوده می شود؛ چرا که تمامی بودجه محله با نظارت امامت جذب میشود که از ردیفهای آن اداره هزینههای ضروری مسجد است، هزینههای مدیریت داخلی مسجد و هزینههای ستادی مسجد دو ردیف کلی مسجد را تشکیل میدهند.
در مورد بحث بودجه عنوان شد که در طرح امامت و امارت بودجه ای به مسجد تحمیل نمی شود، آنچه امروز مطرح میکنیم، این است که در مدیریت مسجد محور سه نوع مدیریت برای مسجد متصور است:
الف ـ مدیریت در مسجد
ب ـ مدیریت از مسجد
ج ـ مدیریت بر مسجد
که هرکدام از این ها یک سری هزینههای دارد و بودجههایی نیز لازم است و بودجه نیاز به تصویب دارد.
مدیریت در مسجد
مدیریت داخلی مسجد که سابقه طولانی دارد این نوع مدیریت مورد تأیید همه مقدسین است مسجد خوب، مسجدی است که منبری و سخنران، دعا، محراب، مراسمات، تبلیغات، خادم، امام، هیئت امنا، بانی و... دارد؛ این مسجد کارکرد بسیار سنتی دارد، که این هم خوب است و کسانی که بر روی این روش پافشاری می کنند 50 درصد کار خوبی می کنند.
یعنی نیمه دوم آن را بلد نیستند که برایشان تبیین نشده است یا ضرورت آن را احساس نکردهاند یا دیدگاهشان، دیدگاه جدایی از سیاست مخفی است و منطوی در ذهنشان است.
این چنین مسجدی است که در آن بیدرد اذان گفته می شود، تعدادی در نماز جماعت حاضر می شوند، احکام و عقاید یاد می گیرند، سه شنبه دعای توسل، پنجشنبه، دعای کمیل و صبح جمعه دعای ندبه، میخوانند و در محرم مراسم عزاداری به پا میدارند و منبری دعوت میکنند و گاهی با رجوع به امام جماعت، استخارها استشاره می گیرند و مشکلاتشان حل میشود.
بودجه این مسجد تا به الان چه طور تأمین می شده است؟ این مساجد مردم نهاد هستند و هزینه و بودجههایشان از راه وجوهات، تبرعات و نذورات حاصل می شود، مسجد قبا در مدینه از این مساجد بوده است مردم آن را ساختند و اداره کردند.
البته وقتی مسجد مردمی شد مردم هزینه های آن را بر عهده می گیرند و سهم نیازمندان را می دهند رد مظالم می کنند چون «وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ»[4] مساجد مال خداست و خدا بودجه اش را می دهد.(مثل حوزه علمیه که مستقل است و اداره آن از طریق وجوهات شرعی است گرچه نظام اسلامی باشد.)
پس مدیریت در مسجد همان مدیریت داخلی مسجد است که هزینههایی مانند مراسمات مذهبی، تأسیسات، نگه داری، نور پردازی، تزئینات، نظافت، خادم، نمازجماعت، منبر و محراب، پذیرایی، حقوق کارکنان مسجد مانند خادم، امام، مبلغ و ..... را به همراه خواهد داشت.
مدیریت از مسجد
که ربطی به داخل مسجد ندارد و آن در طرح امامت و امارت، شهرداری، شهربانی و شهرسازی است.
شهردار می گوید: شهر باید زیبا باشد، تمیز باشد.
شهربانی می گوید: شهر باید امن باشد.
شهرساز می گوید: شهر باید معماری داشته باشد، باید زیبا باشد، پاساژ، مجتمع تجاری، پارک و اتوبان نیاز داریم؛ اینها از مسجد است نه در مسجد؛ لذا بودجه را دولت پیشنهاد می دهد.
مجلس تصویب می کند و مثل باران می ریزد، تا تمام اندام نظام را پوشش دهد، این بودجه مال خود شهرداری، شهرسازی و شهربانی است و ربطی به مسجد ندارد؛ البته چون مسجد باید مدیریت کند و رهبری کند، بودجه ستادی میخواهد و ستاد کار نظارت، هدایت و حمایت را برعهده دارد که این ها نیاز به هزینه دارد در نظارت باید نیرو فرستاده شود، نامه نگاری شود.
در هدایت باید برنامه و خط داده شود و در حمایت و توانمندسازی نیاز به بودجه است و اگر این سه بعد بودجه بخواهد در مدیریت از مسجد، هزینه تحمیلی به مسجد است به خاطر نظارت، حمایت و هدایت این بعد بودجه مصوب می خواهد.
بنابراین در مورد مدیریت از مسجد می گوئیم که مراد، رهبری امارت محله است که به تفصیل بحث آن گذشته است و هیچ هزینه و بودجه ای بر مسجد تحمیل نمیکند؛ چرا که بخش امارات با همه ادارات و نهادهای قوای سه گانه اش بودجه مصوب دارند که مشروعیت جذب و تخصیص آن از امامت است.
البته این نوع هزینهها به عنوان هزینه امارت است و در بودجه سالیانه کشوری دیده می شود؛ کما اینکه برای شورای سیاستگذاری هر سال ردیفی از بودجه قرار داده می شود.
مدیریت بر مسجد
در طرح امارت و امامت مساجد رده بندی هستند رده یک، رده دو، رده سه تا کوچهها؛ باید به مسجد زیردست رسید، چون امارت و امامت یک بعد نظارت بر سه قوه و یک بعد نظارت بر مساجد زیر دست دارد.(قانون مدیریت این است که هیچ کس بدون رئیس نیست) «لَایُسْئَلُ عَمَا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ»[5] تنها کسی که مورد سوال واقع نمی شود خداست «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ»[6] سؤال از چند چیز: جوانی، ثروت و عقل.
بنابراین مراد از مدیریت بر مسجد، مدیریت مسجد مافوق نسبت به مسجد رده پایین است که هزینههایی مانند توانمندسازی، نظارت، هدایت و حمایت دارد که نوعا هزینههای ستادی است، این بودجه میتواند از وجوهات تأمین شود و یا اینکه از ردیف بودجه کشوری بهره مند شود.
هزینه مدیریت بر مسجد از کجا تأمین می شود؟ اگر بخواهیم چند مسجد را تحت نظر داشته باشیم ربطی به امامت و امارت ندارد، امارت مربوط به بیرون بود یعنی از مسجد امارت را اداره میکردید و هزینه به عهده خودشان بود و یک مقدار هم برای شما می دادند برای نظارت.
ولی حالا می خواهید امام زیردست را مدیریت کنید یکی از هزینه ها توانمند سازی است توانمند سازی که در شاخه حمایت است، بودجه کلانی می خواهد. (کارگاه ها، همایشها، سمینارها هزینه نیاز دارد).
خود نظارت بودجه می خواهد(هزینه برای بررسی این که چه کسی خوب کار می کند، کدام برنامه درست است کدام نه؟و...) همچنین هدایت هزینه دارد وبودجه می خواهد.(برای مقررات، تهیه جزوات و...).
فقط می ماند بودجه مدیریت در مسجد که می تواند به علت تبرک از کمک های مردمی وهیئت امناء و بانیان خیر که در طول تاریخ جاری بوده و نیز وجوهات تأمین شود.
نتیجه این شد که نیازی به تأسیسات زائد بر ضروریات مسجد نیست و خیلی از تأسیسات غیر ضرور که به تدریج پدید آمده است به مقر اصلی خودش در بعض امارت برگردد و حالت قدسی مسجد حفظ شود مثل حسینیه جماران و حسینیه امام خمینی که ضمن ولایت بر امارت سادگی و قداست خود را حفظ کرده و مراکز اقتصادی و تجاری ندارد، مگر نهادهایی برای اداره بیت رهبری که امر جداگانهای است.
بودجه مدیریت در مسجد، مردمی است، بودجه مدیریت از مسجد، دولتی است، بودجه مدیریت بر مسجد نیز بر عهده دولت است./907/825/م
[1] . نهج البلاغه, حکمت 70.
[2] . رشته های سازمانی ناپیدا هستند به همین دلیل برخی می گویند: سازمان شخصیت حقیقی ندارد وشخصیت سازمان مجازی است.
[3] . از اینجاست که مشروعیت جاری می شود رهبری و امامت با مسجد است. رهبری دارای جهت دهندگی است.کاری که یک رهبردر جماران یا حسینه ی امام خمینی انجام می دهد, این است که هدایت می کند, جهت می دهد, راهبرد تعیین می کند و لزوما این طور نیست که همه چیز داخل یک منطقه ی مذهبی باشد.
[4] .سوره جن, آیه 18
[5] .سوره انبیاء, آیه23.
[6] .سوره صافات, آیه24.