vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، در جلسه هفتم درس خارج فقه نظام عمران شهری که روز پنج شنبه یکم بهمن ماه 1394 در مدرسه دارالشفاء قم  برگزار شد، در ادامه بررسی احکام راه ها، چهار دسته دیگر از روایات را مطرح کرد.

وی دلالت برخی را به تفصیل مورد بحث قرار داد و برخی دیگر را تنها به نحو شاره مطرح کرد که عناوین هر یک چنین است:

دسته هشتم روایات : در مورد  سعه راه و مطلوبیت شرعی تعریض راه ؛

دسته نهم روایات : در مورد خدمات بین راهی و استحباب خدمات رفاهی در بین راه ها؛

دسته دهم روایات : در مورد راه های اختصاصی عابرین و راکبین؛ جدا بودن راه عبور و مرور عابر پیاده از راه وسایل نقلیه؛

دسته یازدهم روایات : نهی از مزاحمت در حاشیه راه ها ؛ علاوه بر ممنوعیت مزاحمت در میان راه.

این فقیه صاحبنظر در مسائل فقه حکومتی، با استناد به اطلاق روایت « قُلْتُ لَهُ الطَّرِیقُ الْوَاسِعُ هَلْ یُؤْخَذُ مِنْهُ شَیْ‏ءٌ إِذَا لَمْ یُضِرَّ بِالطَّرِیقِ قَالَ لَا » ، نتیجه گرفت:

اولاً :  کاستن ازعرض راه و تنگ کردن آن مطلقاً ممنوع است ؛ هم برای مردم و هم برای دولت ؛

ثانیاً : عریض بودن و عریض کردن راه  مطلقاً مطلوبیت دارد ؛ خواه  راه اصلی باشد یا دیگر راه ها.

مدرس برجسته حوزه علمیه قم، در بیان دسته نهم روایات با مستحب مؤکد دانستن خدمات بین راهی به مسافران، ضمن ابراز تأسف از کمبود چنین خدماتی در کشور، اهتمام به آن را وظیفه مردم و نیز وظیفه دولت دانست.

جلسه هفتم درس خارج فقه عمران شهری ذیلاً  تقدیم می شود.

یادآوری

بحث ما در روایات مربوط به طریق و احکام طریق و راه ها بود . تا کنون هفت دسته از روایات مربوط به احکام راه ها بیان شد:

دسته نخست روایات؛ دالّ بر حرمت سدّ  طریق؛

دسته دوم روایات، دالّ بر حرمت هر عملی که موجب سدّ راه  ولو به نحو جزئی می شود؛

دسته سوم روایات، دالّ  بر ترتب ضمان بر سد طریق؛

دسته چهارم روایات، دالّ بر حرمت تعدی به راه های دیگران؛

دسته پنجم روایات، دالّ بر محبوبیت شرعی رفع مانع از راه  و اصلاح راه؛

دسته ششم روایات، دالّ  بر حرمت هرنوع ایجاد مزاحمت برای عابرین؛

دسته هفتم روایات، دالّ  بر حقّ تطرق و عبور؛

دسته هشتم روایات؛ استحباب توسعه راه ها

دسته هشتم از این روایات، روایاتی است که مربوط به سعه راه است. ما روایات مربوط به سعه راه را قبلاً بحث کردیم.

روایت اول

روایت معروف وارده ، در مورد حضرت مهدی آل محمد صلوات الله تعالی علیه بود؛ اینکه وقتی حضرت حجت (عج) ظهورمی کنند راه ها را توسعه می دهند، مخصوصاً راه اعظم و راه اصلی را. روایت چنین است:

«عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ أَنَّهُ قَالَ إِذَا قَامَ الْقَائِمُ علیه السلام سَارَ إِلَى الْکُوفَةِ وَ هَدَمَ بِهَا أَرْبَعَةَ مَسَاجِدَ وَ لَمْ یَبْقَ مَسْجِدٌ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ لَهُ شُرَفٌ إِلَّا هَدَمَهَا وَ جَعَلَهَا جَمَّاءَ وَ وَسَّعَ الطَّرِیقَ الْأَعْظَمَ وَ کَسَّرَ کُلَّ جَنَاحٍ خَارِجٍ فِی الطَّرِیقِ وَ أَبْطَلَ الْکُنُفَ وَ الْمَیَازِیبَ إِلَى الطُّرُقَاتِ فَلَا یَتْرُکُ بِدْعَةً إِلَّا أَزَالَهَا وَ لَا سُنَّةً إِلَّا أَقَامَهَا»

دلالت بر سعه راه ها علی العموم  و راه اصلی علی الخصوص

   « وَسَّعَ الطَّرِیقَ الْأَعْظَمَ» صریح در این است که راه اصلی باید توسعه داشته باشد. قبلاً هم گفتیم که این توسعه باید به تناسب نیاز باشد . این مطلب را چون قبلاً متعرض شدیم، در اینجا زیاد بحث نمی کنیم. فقط اشاره می کنیم که از جمله « وَ کَسَّرَ کُلَّ جَنَاحٍ خَارِجٍ فِی الطَّرِیقِ» اجمالاً ، مطلوبیت سعه در کل راه ها و نه تنها راه اصلی  استفاده می شود . ما از روایات متعددی مطلوبیت سعه همه راه ها را استفاده می کنیم که [ در این میان ]  سعه راه اعظم مورد تأکید قرار گرفته است.

روایت دوم

   روایات دیگری هم هست که از آن روایات، ما مطلوبیت سعه همه راه ها را استفاده می کنیم ؛ از جمله روایت دیگری که قبلاً به مناسبت دیگری مطرح کردیم  :

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنِ ابْنِ رِبَاطٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْبَقْبَاقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ الطَّرِیقُ الْوَاسِعُ هَلْ یُؤْخَذُ مِنْهُ شَیْ‏ءٌ إِذَا لَمْ یُضِرَّ بِالطَّرِیقِ قَالَ لَا»

وسائل الشیعه، ابواب عقد البیع و شروطه، باب 27، حدیث 1

نهی مطلق از تنگ کردن راه ها

   ما در این روایت از اطلاق «هَلْ یُؤْخَذُ مِنْهُ شَیْ‏ءٌ إِذَا لَمْ یُضِرَّ بِالطَّرِیقِ قَالَ لَا» استفاده می کنیم  که حتی اگر دولت هم بخواهد یک طریق واسعی را تنگ کند، باز نهی شاملش می شود. این ، دلالت می کند بر مطلوبیت سعه مطلق راه ها. بنابراین اینکه فرمود «هَلْ یُؤْخَذُ مِنْهُ شَیْ‏ءٌ» معنی آن تنها منحصر نمی شود در آنجایی که کسی بخواهد به راه عمومی تعدی کند؛ یعنی بیاید راه عمومی را ضمیمه ملک خودش کند؛  بلکه این کار تنها یکی از مصادیق آن است . [ اطلاق روایت دلالت بر نهی عمومی دارد و دولت را هم شامل می شود؛ بنابراین حتی ] اگر دولت هم بخواهد بیاید و " یؤخذ من طریق الواسع"، این را هم روایت شامل می شود [ و نهی می کند] . بنابراین توسعه راه ، مطلوبیت دارد مطلقاً؛ چون این روایت اختصاص به طریق خاص ندارد و " طریق اعظم" در این روایت نیامده است [ و به چنین عنوانی تصریح نشده است بلکه بطور مطلق ]  گفته : "هَلْ یُؤْخَذُ مِنْه من الطریق" ، معلوم می شود که سعه طریق مطلقاً برای شرع مطلوبیت دارد ولذا از  أخذ یک شییء من الطریق الواسع ، نهی شده است.

[ نتیجه اینکه روایت از دو سو اطلاق دارد :

1. کاستن از عرض راه ها و تنگ کردن آن مطلقاً ممنوع است ؛ حتی برای دولت .

2. عریض بودن راه  و تعریض آن، مطلقاً مطلوبیت دارد و اختصاص به راه اصلی ندارد؛ بنابراین ممنوعیت تنگ کردن راه اختصاص به راه اصلی ندارد و شامل همه راه ها می شود. ]

این ، دسته هشتم از روایات بود که روایاتی است  مربوط به توسعه راه ها.

دسته نهم روایات؛ استحباب خدمات بین راهی

  روایات دسته نهم مربوط به خدمات در بین راه هاست. ما روایات زیادی داریم که دلالت بر استحباب مؤکد دارد نسبت به ارائه خدمات میان راهی که متأسفانه چیزی است که در کشور ما خیلی کم است؛ یعنی خیلی کمتر از مورد نیاز است. در بین راه ها باید خدمات ایجاد شود، در راه های بین شهری باید محلی برای استراحت، برای آب خوردن و برای رفع نیازها فراهم شود. در این باب روایات زیادی داریم که به عنوان نمونه به این روایت اشاره می کنیم .

روایت اول

مرحوم صدوق به سندش از حضرت رسول صلی الله علیه و آله روایت می کند:

« مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی عِقَابِ الْأَعْمَالِ بِسَنَدٍ تَقَدَّمَ فِی عِیَادَةِ الْمَرِیضِ عَنِ النَّبِیِّ - صلی الله علیه وآله - قَالَ وَ مَنْ بَنَى عَلَى ظَهْرِ طَرِیقٍ مَأْوَى عَابِرِ سَبِیلٍ بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَى نَجِیبٍ مِنْ دُرٍّ وَ جَوْهَرٍ وَ وَجْهُهُ یُضِی‏ءُ لِأَهْلِ الْجَمْعِ نُوراً حَتَّى یُزَاحِمَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلَ الرَّحْمَنِ فِی قُبَّتِهِ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ هَذَا مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَمْ نَرَ مِثْلَهُ قَطُّ وَ دَخَلَ فِی شَفَاعَتِهِ الْجَنَّةَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ رَجُلٍ وَ مَنْ شَفَعَ لِأَخِیهِ شَفَاعَةً طَلَبَهَا نَظَرَ اللَّهُ إِلَیْهِ فَکَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَهُ أَبَداً فَإِنْ هُوَ شَفَعَ لِأَخِیهِ شَفَاعَةً مِنْ غَیْرِ أَنْ یَطْلُبَهَا کَانَ لَهُ أَجْرُ سَبْعِینَ شَهِیداً وَ مَنْ حَفَرَ بِئْراً لِلْمَاءِ حَتَّى اسْتَنْبَطَ مَاءَهَا فَبَذَلَهَا لِلْمُسْلِمِینَ کَانَ لَهُ کَأَجْرِ مَنْ تَوَضَّأَ مِنْهَا وَ صَلَّى ... »  وسائل الشیعه، ابواب الفعل المعروف، باب 20، حدیث 1

  کسی که در وسط راه، محلی را برای استراحت و پناه گرفتن عابرین فراهم کند، خدا در روز قیامت این را بر شتری که از گوهر است  می نشاند و صورت او برای همه می درخشد . آنقدر به او جایگاه می دهند که او را همنشین ابراهبم خلیل الرحمن می کنند و مردم محشر می گویند این فرشته ای است که ما تاکنون مانند آن را ندیده ایم و چهل میلیون انسان به شفاعت چنین شخصی وارد بهشت می شوند ...

تأکید بر ایجاد استراحتگاه بین راهی

   شاهد ما از روایت این است که ایجاد پناهگاه برای عابران و مأوی و محل استراحت برای آنها مورد تأکید قرار گرفته است. بنابراین هم وظیفه مردم است که چنین کاری کنند - اگر در توانشان است - و هم وظیفه دولت است که یا خود به چنین چیزی اقدام کند یا اینکه مردم را به آن تشویق کند؛ به مردم کمک کند و تسهیلات در اختیار مردم قرار دهد تا نسبت به ارائه خدمات بین راهی اقدام کند.

  البته ما از روایات عامه مربوط به خدمت کردن به مسلمین و ارائه خدمت به مردم هم چنین چیزی را استفاده می کنیم ؛ روایات عامه مثل این روایت: « أَحَبُّ النَّاسِ إِلَى اللَّهِ أَنْفَعُ النَّاسِ لِلنَّاس‏»  و « الْخَلْقُ عِیَالُ اللَّهِ فَأَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَى اللَّهِ مَنْ نَفَعَ عِیَالَ اللَّهِ وَ أَدْخَلَ عَلَى أَهْلِ بَیْتٍ سُرُوراً » .

روایت دوم

    روایت دیگر هم در همین باب روایتی است که مرحوم صدوق در خصال نقل می کند. از رسول الله صلی الله علیه و آله :

«فِی الْخِصَالِ عَنِ الْخَلِیلِ بْنِ أَحْمَدَ السِّحْرِیِّ عَنِ ابْنِ مُعَاذٍ عَنِ الْحُسَیْنِ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَحْیَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله دَخَلَ عَبْدٌ الْجَنَّةَ بِغُصْنٍ مِنْ شَوْکٍ کَانَ عَلَى طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ فَأَمَاطَهُ عَنْهُ»  وسائل‏الشیعة ، جلد 16، صفحه339

   قبلاً به مناسبت بحث استحباب رفع مانع از طریق مسلمین این روایت را متعرض شدیم؛ اما اینجا هم این روایت مفید خواهد بود؛ چون از این روایت به طریق اولی استفاده می کنیم : هرنوع خدمتی که به عابر سبیل ارائه شود، مطلوب شارع است.

روایات در این مورد متعدد است  و ما به همین اندازه اکتفا می کنیم.بنابراین دسته نهم از روایات که ما متعرض شدیم دسته ای بود که مربوط به ارائه خدمات بین راهی است.

دسته دهم روایات؛ راه های اختصاصی برای عابر و سواره

   دسته دیگر از روایات یعنی دسته دهم، روایاتی است که ما از این روایات چنین استفاده می کنیم : راه پیاده ها با راه سواره ها باید از هم جدا باشد؛ یعنی وقتی راه درست می کنند راهی برای پیاده ها و راهی برای سواره ها فراهم کنند که نه پیاده ها مزاحم سواره ها باشند و نه سواره ها مزاحم پیاده ها .

روایات مربوط به این دسته در صفحه 243 جلد 29 از وسائل الشیعه چاپ 30 جلدی چاپ مؤسسه اهل البیت آمده است.

روایاتی که تاکنون خواندیم مربوط به مزاحمت در راه ها بود.

دسته یازدهم روایات؛ نهی از مزاحمت در حاشیه راه ها

دسته یازدهم از روایات ، مربوط به قارعة الطریق است ؛ یعنی حاشیه راه. روایات متعددی داریم که مربوط به قارعة الطریق است، مبنی بر اینکه در حاشیه راه ها هم نباید ایجاد مزاحمت کرد.

قارعة الطریق اشاره به حاشیه راه است ؛ یعنی چیزی که گاهی از آن به پیاده رو تعبیر می کنیم و ظاهراین عنوان این است که راه ها باید دارای حاشیه باشد؛ یعنی علاوه بر اینکه ما راهی داریم، خود راه هم باید یک حاشیه و حریم داشته باشد که در این حریم هم نباید ایجاد مزاحمت شود.

روایات متعددی در این مورد داریم:

وسائل الشیعه، جلد 5، صفحه 149 و

وسائل الشیعه، جلد 5، صفحه 156 و

وسائل السیعه، جلد 1، صفحه 328 .

این روایات مربوط به نهی از ایجاد مزاحمت است در قارعة الطریق و حاشیه راه ها.223/907/ق

تقریر: جلال الدین زنگنه