vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، بچه همان زمانی که به دنیا می‌آید غریزه علم یابی او زنده است و از جمله غرایزی که زنده بالفعل و وابسته به علم یابی است غریزه محبت یابی است.

همان طوری که وقتی بچه به دنیا می‌آید غذا می‌خواهد و فطرتش سینه مادر را طلب می‌کند، همچنین فطرتش ناز می‌خواهد، دست نوازش مادر را طلب می‌کند.

پس پدر و مادران توجه داشته باشند که حتماً بچه را خودِ مادر شیر دهد و به مهد کودک نسپارند؛ همه والدین این را می‌دانند.

یکی از مسائل مطرح شده در اسلام، مسئله وظایف والدین در تربیت فرزندان است که در نظر قرآن جایگاه ویژه ای دارد. خداوند متعال در سوره فرقان یکی از ویژگی‌های بندگان راستین را توجه خاص به تربیت فرزند و خانواده خویش می‌داند تا آنجا که آنها برای خود در برابر آنها احساس مسئولیت فوق العاده ای می‌کنند.

چنان که می‌فرماید«آنها پیوسته از درگاه خدا می خواهند و می‌گویند پروردگارا از همسران و فرزندان ما کسانی قرار ده که مایه روشنی چشم ما گردد. با توجه به اهمیت تربیت فرزند با حجت الاسلام جابر عزیزی کارشناس ارشد روانشناسی اسلامی و امام جمعه شهر بیله سوار به گفتگو پرداختیم که در ادامه تقدیم می کنیم:

وسائل ـ فرزند پروری چیست؟ توضیحات لازم را در این زمینه بفرمایید.

فرزند پروری فرایندی است در راستای ایجاد رابطه‌ والدگری مطلوب با کودک برای فراهم کردن رشد عاطفی و رفتاری فرزند و شکوفا شدن استعدادهای کودک. وقتی می‌گوییم، فرزندپروری یک فرایند است، یعنی اینکه اولین فاکتور فرایند زمان است. پس این تصور غلط است که دفعتا تربیت شکل گیرد.

دومین نکته ای از کلمه فرایند به دست می آید، این است که گذشته بر آینده تأثیر دارد. نکته سوم اینکه نگاه ما به تربیت، نگاه فرایندی است. در واقع نگاه ما به تربیت یک نگاه کلی است. اگر بچه ای که اهل نماز است و نماز می‌خواند؛ دو روز نماز نخواند مشکل جدی پیش نمی‌آید؛ چون فرایند تربیت درست شکل گرفته است، در سیستم روانی این کودک نماز حضور دارد.

حتی ممکن است کودک از اینکه نمازش قضا شده است احساس گناه داشته باشد؛ اینجا ما نگران نمی شویم و مداخله نمی کنیم؛ اما زمانی که قضا شدن نماز و نخواندن نماز در طول زمان تکرار شد، جای نگرانی است. نگاه ما باید به تربیت فرایندی باشد.

ما به عنوان والدین در فرزند پروری دقیقا نقش یک باغبان یا یک کشاورز را داریم. جریان رشد در فرزند پروری، کاملا درونی است. ما باید به فرزندان خود کاملا این را منتقل کنیم که درس درسِ تو است. نماز نماز تو است. درس خواندن به خاطر پدر، نماز خواندن به خاطر مادر، این درست نیست.

وسائل ـ منظور از اینکه می گویند تربیت یک امر تدریجی است و زمان بر است، چیست؟

تربیت و فرزندپروری در بستر زمان شکل می گیرد و تربیت دفعی وجود ندارد. پس ما اگر خواهان این هستیم فرزندمان، در نوجوانی اهل تقوا باشد، باید در کودکی شاکله تقوا را در فرزند شکل دهیم. پایه های تقوا در همان بدو تولد شکل می‌گیرد.

زمانی‌که مادر به خاطر بچه‌ خود مرخصی می‌گیرد و پیام بودن را به بچه منتقل می‌کند، خود به خود به بچه این معانی به صورت ناهشیار به بچه منتقل می‌شود که تو گران قیمتی، تو ارزش داری، و ... زمانی که نیازهای جسمانی و عاطفی ما پاسخ داده شود، احساس ارزشمندی به ما منتقل می شود و احساس ارزشمندی یکی از پایه های تقوا است.

وسائل ـ برای اینکه انگیزه لازم را پدر و مادر در امر تربیت فرزند داشته باشند نیاز به شناخت اهمیت و ثمره فرزند پروری دارند حضرتعالی اهمیت تربیت فرزند برای کودکان را توضیح دهید.

بنده عناوین آن را به طور خلاصه عرض می کنم و توضیحات آن جلسات دیگری را می طلبد: افزایش خودشناسی(مهارت‌های زندگی)، بهبود و تسریع رشد همه جانبه، برقراری رابطه مطلوب با اطرافیان، تغییر در نگر شها و رفتارهای نامطلوب، افزایش رفتارهای مطلوب، ایجاد رفتارهای مطلوب جدید، نگهداری رفتارهای مطلوب، کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب.

وسائل ـ با توجه به اینکه محبت، از اساسی‌ترین نیازهای انسان است. شاید راز این امر، در این نکته نهفته باشد که هر کس خود را دوست دارد و دلش می خواهد محبوب دیگران باشد. در این میان کودک بیش از بزرگان نیاز به محبت دارد اصل محبت در تربیت فرزند چه جایگاهی دارد؟ دیدگاه اسلام و روانشناسی اسلامی را در این زمینه بیان فرمایید.

محبت براى‌‏‌ انسان يك نياز طبيعى‌‏‌ است. چنان‏كه انسان به آب و غذا نياز دارد به محبت نيز نياز دارد. انسان، نفس خويش را طبعاً دوست دارد و دلش مى‌‏‌خواهد كه محبوب ديگران باشد. كودك بيش از بزرگ‏ترها به اين امر نياز دارد. كودك چندان توجهى‌‏‌ ندارد كه در كوخ زندگى‌‏‌ مى‌‏‌كند يا در كاخ. به نوع لباس و غذاى‌‏‌ خود نيز چندان توجهى‌‏‌ ندارد، امّا در اين جهت كه محبوب ديگران هست يا نه؟ كاملًا توجه و حساسيت دارد.

در این زمینه به چند تا روایت به خاطر اهمیت موضوع اشاره می کنم: قالَ رسول الله صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه: رَحِمَ اللهُ عَبْداً اَعانَ وَلَدَهُ عَلي بِرِّهِ بِالاِحْسانِ اِلَيْهِ وَ التَّاَلُّفِ لَهُ وَ تَعْليمِه وَتأديبِه. رسول خدا - صلي الله عليه و آله - فرمود: خداوند رحمت كند پدری را كه با نيكی نمودن و مهربانی به فرزندش و با آموزش دادن و ادب كردنش او را در نيكی به خود ياری مي‌كند.(مستدرك الوسائل، ج 2، ص 626)

قالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه: اَحِبُّوا الصِّبْيانَ وَ ارْحَمُوهُمْ وَ اِذا وَعَدْتُمُوهُمْ فَفُوا لَهُمْ فَاِنَّهُمْ لايَرَوْنَ اِلّا اَنَّكُمْ تَرْزُقُونَهُمْ؛ كودكان خود را دوست بداريد و با آنان مهربان باشيد، وقتی به آنها وعده‌ای می‌دهيد حتماً وفا كنيد، زيرا كودكان، شما را رازق خود می‌پندارند.(وسائل الشيعه، ج 5، ص 126)

قال رسول الله (ص): وَقِّرُوا كِبارَكُمْ وَ ارْحَمُوا صِغارَكُمْ. به بزرگسالان خود احترام كنيد و نسبت به كودكان خويش ترحم و عطوفت نمائيد.(عيون اخبارالرضا، ص 163) و همچنین فرمودند«لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغيرَنا وَ لَمْ يُوَقِّرْ كَبِيرَنا»كسي كه به كودكان مسلمين رحمت و محبت نكند و بزرگسالان را احترام ننمايد، از ما نيست.»(مجموعة ورام، ج 1، ص34).

آیت الله امینی در زمینه محبت می گویند: از آن‏جا كه محبت چون يک نياز طبيعى‌‏‌ است، وجود و عدم آن در تعادل و عدم تعادل روح تأثير فراوانى‌‏‌ دارد. كودكى‌‏‌ كه در محيط گرم محبت پرورش مى‌‏‌يابد روانى‌‏‌ شاد و دلى‌‏‌ آرام و با نشاط دارد. به زندگى‌‏‌ اميدوار و دل‏گرم بوده و خود را در اين جهان پرآشوب تنها و بى‌‏‌ كس نمى‌‏‌داند، تا به دنبال تعادل و آرامش نفسانى‌‏‌ خويش را از دست بدهد.

در پرتو محبت، صفات عالى‌‏‌ انسانيت، عواطف و احساسات كودک نيز به خوبى‌‏‌ پرورش مى‌‏‌يابد و نتيجه آن، پرورش انسانى‌‏‌ متعادل خواهد بود. كودک در محيط گرم محبت، اظهار محبت را از پدر و مادر ياد مى‌‏‌گيرد، خوش‌‏قلب، خيرخواه و انسان دوست بار مى‌‏‌آيد. چون طعم شيرين محبت را چشيده در فرداى‌‏‌ زندگى‌‏‌ حاضر است اين عمل را نسبت به ديگران انجام دهد.

چنين انسانى‌‏‌ وقتى‌‏‌ بزرگ شد، همين اظهار محبت را نسبت به همسر، فرزندان، دوستان و معاشرين خود، انجام خواهد داد. با محبت ‏هاى‌‏‌ گرم خود همه را شاداب مى‌‏‌گرداند و در مقابل، از محبت‌‏هاى‌‏‌ متقابل ديگران نيز برخوردار خواهد شد.

وسائل ـ در نظريه اريكسون، برای فرايند رشد و تحول كه تمام گستره حيات را در برمی‌گيرد هشت مرحله در نظر گرفته شده است كه هر يک از آنها به يكی از مقاطع سنی اختصاص دارد و برای هر يک از اين مراحل نيز يک بحران يا تعارض روانی ـ اجتماعی كه از تركيب رشد زيستی و خواسته‌های روانی ـ اجتماعی پديد می‌آيد، پيش‌بينی شده است؛ در مرحله اول وی از اعتماد در برابر بی‌اعتمادی حرف می‌زند به نظر شما رابطه آن با محبت چیست و اگر در این مرحله اصل محبت رعایت نشود چه پیامدهایی برای فرزند دارد؟

نخستین مرحله نظریه رشد روانی ـ اجتماعی اریکسون بین تولّد تا یک سالگی پدید می‌آید و بنیادی‌ترین مرحله در زندگی است. به دلیل آنکه نوزاد به طور کامل وابسته است، رشد اعتماد در او به کیفیت و قابلیت اطمینان کسی که از او پرستاری می‌کند بستگی دارد. اگر اعتماد به نحو موفقیت‌آمیزی در کودک رشد یابد، او در دنیا احساس امنیت خواهد کرد.

اگر پرستار ناسازگار یا مادر کودک، پس زننده یا از نظر عاطفی غیرقابل دسترس باشد، به رشد حس بی‌اعتمادی در کودک کمک می‌کند. عدم توفیق در رشد اعتماد، به ترس و باور اینکه دنیا ناسازگار و غیرقابل پیش‌بینی است منجر می‌گردد.

ضروری‌است بدانیم «پایه‌های اعتماد و احساس امنیت» در زندگی هر فرد، در سن صفر تا ۱ سالگی گذاشته می شود. هر انسانی برای بقای خود نیازمند است که به محیط طبیعی و انسانی خود اعتماد کند. این احساس، اساسی ترین شرط رشد و سلامت روانی و شادابی اوست. «احساس امنیت» مهم‌ترین سنگ بنای شخصیت آدمی است.

هنگامی که در یک سال اول زندگی تماس و نوازش بدنی مادر، حضور امن و دائم در کنار فرزند، تغذیه توأم با آرام بخشی مادر، تامین محیط آرام و بدون تنش، عدم اشتغال مادر به بیرون از منزل، اخذ محبت و عشق مادر، در این یک‌سال محقق شود، این فرد در دوره های دیگر زندگی با احساس امنیت و اعتماد به «خود»، «دیگران» و «خداوند متعال» گام بر می‌دارد.

پایه‌های حس دینی، همدلی روابط اجتماعی در یک سال اول گذاشته می‌شود و احساس امنیت این فرد در هنگام انتخاب همسر و امنیت بخشی در همسرداری و فرزندپروری، ناشی از ارضاء روانی در این دوره است. به همین دلیل است که در برخی از کشورها تمام یا بخشی از حقوق زنانِ شاغل، در دو سال اول زندگی فرزند، پرداخته می شود تا در دوره های زندگی خود و مهم‌ترین کارش به عنوان زیربنای روابط اجتماعی که اعتماد کردن و اعتماد بخشی است، بپردازد.

وسائل ـ از دیدگاه اسلام و روانشناسان یکی از اصول تربیتی کودک، اصل تکریم و احترام است به طوری‌که بعضی‌ها معتقدند مهم‌ترين اصل تربيّت اسلامی، اصل کرامت انسانی است اولا این اصل را توضیح دهید و در این زمینه وظیفه والدین چیست؟

تکریم و احترام به شخصیت کودک را می توان به عنوان یک وسیله و روش تربیتی معرفی کرد. روانشناسان شخصیت را مجموعه ای از جنبه های بدنی، عادات، تمایلات، حالات، افکار، نظریات، استعدادها و رفتارهایی دانسته که در فرد به صورت خصوصیات و صفاتی نسبتأ پایدار در آمده و به صورت یک کل واحد عمل می کند.

قرآن توجه به نیازهای معنوی و تأمین احتیاجات روانی کودک را به طرز ظریفی پیش بینی کرده است. از این‌رو است که تکریم و رعایت احترام کودک به عنوان یک حق مسلم بر عهدۀ والدین و دیگران، مورد تأکید قرار گرفته است. زیراکه دورۀ کودکی مهم ترین دورۀ زندگی انسان و دورۀ شکل پذیری و اثر پذیری او می باشد.

روانشناسان معتقدند که در این دوره مهم‌ترین عامل مؤثر در رشد و تکامل شخصیت کودک محیط، اولیاء و اطرافیان او هستند. همچنین روانشناسان، یکی از علت‌های ایجاد عقدۀ روانی را محترم نبودن فرد در برابر دیگران می دانند.

مراعات احترام کودک یکی از راه‌های پیشگیری از پیدایش چنین آسیب روانی است. به علاوه، تکریم کودک و احترام به او، حس خودباوری و اعتماد به نفس را که در ارتباطات اجتماعی بسیار حائز اهمیت است، در آنان تقویت می کند. بنابراین، تکریم و احترام به شخصیت کودک را می توان به عنوان یک وسیله و روش تربیتی معرفی کرد.

خداوند متعال در قرآن کریم انسان را مورد تکریم و ستایش خود قرارداده، می فرماید «ما فرزندان آدمی را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا بر مرکب های راهوار سوار کردیم و از انواع غذاهای پاکیزه به آنان روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات برتری بخشیدیم».

از نظر اسلام کودکان و نوجوانان هم شایسته کرامت و احترام هستند و باید به احساسات آنان احترام گذاشت. والدین در این خصوص وظیفه مهم و خطیری برعهده دارند آنان باید شخصیت کودک را مورد توجه قرار داده، بر اساس اصل کرامت و حرمت انسان با او رفتار کنند. در این زمینه به دو روایت اشاره می کنم: قال رسول الله (ص): يَقْدِمُ مِنَ السَّفرِ فَيَتَلَقّاهُ الصِّبيانُ ... .

موقعي كه رسول اكرم از سفري مراجعت مي‌فرمود و در رهگذر با كودكان مردم برخورد مي‌كرد به احترام آنها مي‌ايستاد، سپس امر مي‌فرمود كودكان را مي‌آوردند، از زمين برمي‌داشتند و به آن‌ حضرت مي‌دادند. رسول اكرم بعضي را در بغل مي‌گرفت و بعضي را بر پشت و دوش خود سوار مي‌كرد و به اصحاب خويش مي‌فرمود: كودكان را بغل بگيريد و بر دوش خود بنشانيد. (محجة البيضاء، ج 3، ص 366)

امیرالمؤمنین علی(ع) می فرمایند «با بچه‌های‌تان به گونه ای برخورد کنید که آنها خودشان را کریم و با شخصیت بدانند». تکریم کودک باعث به وجود آمدن احساس شخصیت و عزت نفس، پذیرش سخنان و آموزش های والدین؛ جلوگیری از سقوط در ورطه بزهکاری و گناه، جلوگیری از احساس خودکم بینی و جلوگیری از نفاق و دورویی در وی می شود.

از آنجا که تربیت کودکان کار مهم، ظریف و دشواری است و هوشیاری و دقت کافی اولیاء و مربیان را در پیاده کردن برنامه های تربیتی بر اساس اصول قرآنی و اسلامی می طلبد، پژوهشگر اقدام به طرح چنین موضوعی کرده است و هدف از انجام آن را آگاه سازی اولیاء و مربیان از تربیت صحیح بر مبنای اصول قرآنی و کلام حضرت امیر در نهج البلاغه بر احترام به کودک و پی ریزی شخصیت سالم می داند.

وسائل ـ از دیدگاه اسلام و روانشناسان یکی از اصول تربیتی کودک، اصل توجه است؛ توضیحات لازم را هم در مورد معنای این اصل و هم در مورد وظیفه والدین در این خصوص بیان کنید؟  

توجه به کودکان یک تکنیک حیاتی و مهم در تربیت است و لازم است تا خانواده ها و والدین تکنیک ها و سبک های درست تـوجه به کودکان را بیاموزند. اگر پدر و مادرها بتوانند به خوبی از روش های توجه به کودکان بهره بگیرند می توانند مشکلات بسیاری را در روابط میان خود و کودکان خود حل کرده و کاهش دهند و موجبات افزایش اعتماد و حس اعتماد به نفس را در کودکان از همان دوران کودکی فراهم کنند چراکه ثابت شده است که افزایش اعتماد به نفس در افراد باید در همان دوران کودکی آنها آغاز شود.

والدین بیشتر اوقات خیال می کنند که به اندازه کافی به کودکان خود توجه می کنند اما در عین حال گاهی یا اوقات زیادی از کودک می شنوند که مثلا «شما به من توجهی نمی کنید» شاید والدین حتی از این صحبت کودک خود گله مند و ناراحت شوند.

در واقع می شود گفت که توجه کردن به کودکان یعنی توصیف رفتارهای خوب در آنان به گونه ای که کودک حس کند که رفتارهای خوبش و ویژگی های مطلوبش مورد توجه والدین قرار گرفته است؛ این کار فواید زیادی دارد چراکه وقتی والدین به رفتار مثبت کودک واکنش نشان داده و به آن توجه می کنند کودک می فهمد که رفتار مطلوبش مورد توجه خانواده بوده و تلاش می کند تا آن را بهبود بخشیده و پر رنگ تر نماید.

در این زمینه به این روایت توجه کنید: قال الامام الصادق عَلَيْهِ السَّلامُ: قال رسول الله(ص) بالنّاسِ ظهرَ مخفف في الرّکعتينِالاخيرتينِ ... . امام صادق عليه السلام فرمود: رسول اكرم صلي الله عليه و آله نماز ظهر را با مردم به جماعت گذارد و دو ركعت آخر را به سرعت و با اسقاط مستحبات برگزار كرد. پس از نماز مردم گفتند: يا رسول الله آيا در نماز پيش‌آمدي شد؟ حضرت پرسيد مگر چه شده؟ عرض كردند دو ركعت آخر را به سرعت، ادا كرديد. فرمود: مگر صداي شيون و استغاثه كودك را نشنيديد.(الكافي، ج 6، ص48)

می توان گفت که توجه کردن به کودکان و مهارت توجه به نوعی شبیه به گزارشگری ورزشی مثلا در ورزش فوتبال می باشد که فرد گزارشگر تمام موارد را بازگو می کند پس والدین نیز به همین صورت وقتی که کودک در حال انجام کاری هستند باید آنها را با تمام وجود زیر نظر گرفته و پس از آن رفتارها و کارهایش را به صورت کامل بازگو کند.

مثلا اگر کودک در حال بازی با مکعب های خودش است باید کنارش نشسته و بگوید که تو داری مکعب های زرد را با قرمز کنارهم می چینی و یک خانه زیبا می سازی و یا اگر در حال نقاشی است مثلا بگوید که تو داری یک خانه زیبا با رنگ آبی می کشی.

پس توجه کردن به کودکان تنها یک صحبت صرف نیست و تنها با حرف زدن نمی توان به کودک ثابت کرد که به او توجه می شود بلکه نیاز است با رفتار و اعمال خود توجه به او را به او ثابت کنیم و نشان دهیم. روشی دیگر برای توجه کردن، تقلید کارهای کودک است؛ می توان در زمان توجه کنار کودک بوده و کارهای او را دقیقا تقلید کرد. کشیدن یک نقاشی یا ساختن یک مجسمه با خمیر بازی یک نمونه و مثال خوب است. توجه کنید که می بایست به صورت دائمی از این روش استفاده کرد.

وسائل ـ نقش حکومت در تربیت را توضیح دهید؟

یکی از وظایف حکومت تربیت دینى در بُعد آموزشى آن است. آموزش به طور قطع باید در شرایط خاص خود و توسط افراد متخصص صورت پذیرد و براى این منظور، حتماً باید بخشى از نهاد آموزش و پرورش، چه در بُعد نیروى انسانى و چه در رابطه با کتاب‌هاى درسى و چه در فراهم آوردن امکانات، اختصاص یابد.

اما در بُعد تربیتى به معناى بیدارسازى و زمینه سازى جهت شکوفایى استعدادها، دو نکته قابل توجه است؛ نکته اول، فعالیت‌هایى است که باید در مجموعه درون آموزش و پرورش تحقق یابد که این خود در ابعاد مختلفى قابل بررسى است:

الف) کادرسازى و پرورش نیروهاى متعهدى که همگى(حتى‌الامکان، بدون هیچ استثا) الگوهاى مناسبى براى دانش‌آموز باشند و متربیانِ آنها تفاوت و تهافتى بین رفتار ایشان با آنچه در رابطه با ارزش‌هاى دینى آموخته‌اند نبینند.

ب) تجدیدنظر در کتاب‌هاى درسى به گونه‌اى که همه آنها از یک‌سو، از آهنگ واحدى برخوردار بوده و در راستاى رشد دینى کودکان مؤثر باشد و از سوى دیگر، با رفتار مربیان ایده‌آل همگونى داشته باشد.

ج) فضاسازى مدارس به گونه‌اى که محیط فیزیکى نیز گویا و همراه سایر الگوها باشد.

د) برنامه‌ریزى درسى به گونه‌اى که خود حاکى از اهمیت و نقش دین در برنامه زندگى باشد.

همچنین وظیفه رسانه‌ها مخصوصا رسانه ملی برای آگاهی‌بخشی و مهارت‌افزایی والدین در چگونگی برخورد با فرزندان، این است که به خانواده‌ها در رشد مهارت افزایی تربیت فرزندان و نحوه برخورد با آنها در مراحل رشد کودک کمک کنند./401/422/ح