به گزارش خبرنگار وسائل، پیشگیری، مجموعه اقدامها و تدابیری است که از پایه و اساس مانع وقوع جرم و فعلیت یافتن اندیشه جنایی میشود و با ریشهها و علل پیدایی جرم مبارزه میکند.
برخی کج اندیشان معتقدند که دین اسلام برای جلوگیری از وقوع جرم به مجازات اکتفا کرده است و در تعالیم آن رنگ و بویی از پیشگیری از جرم دیده نمیشود و یا اگر دیده میشود بسیار کم رنگ است.
این ادعای بی اساس در حالی است که در این دین پربار، نقش آموزههای اسلامی در سالم سازی محیط اجتماعی و سازمانی کاهش تخلف و جرم، و نیز جایگاه رویکردهای آموزههای اسلامی در برنامه پیشگیری از جرم و نظام حقوقی اسلام، از اهمیت ویژهای برخوردار است. در همین راستا، پایگاه فقه حکومتی وسائل با حجت الاسلام دکتر مهدی کریمی نیا گفتگویی داشته است که بخش اول آن را در ادامه میخوایند:
وسائل ـ با توجه به اهمیتی که برای پیشگیری از جرم مطرح شده (مخصوصا در دنیای مدرن) ابتدائا به عنوان مقدمه توضیحی را در این رابطه ارائه بفرمائید.
یکی از راههای مبارزه با جرم و بزهکاری، پیشگیری از آن است. این امر در دو قرن گذشته مورد توجه جرم شناسان قرار گرفته و هر روزه بر اهمیت آن افزوده میشود؛ چراکه «پیشگیری»، بهتر، راحتتر و کم هزینهتر از درمان است. در این رابطه ضرب المثلی وجود دارد که گفته شده «علاج واقعه قبل از وقوع». به عبارت دیگر، قبل از مبارزه با معلول یعنی جرم باید با علت جرم مبارزه کرد.
مجازات هیچگاه به تنهایی نمیتواند ریشه جرم و جنایات را بخشکاند
جرم و انحراف به عنوان پدیده اجتماعی ناشی از علل و عوامل و شرایط خاص خود میباشد. طبیعی است که استفاده از روشهای بازدارنده، از جرم و کجروی جلوگیری میکند و یا لااقل به کاهش و کنترل پدیدههای مجرمانه کمک میکند. امروزه ثابت شده که مجازاتها و اقدامات تنبیهی نسبت به مجرمان، هیچ گاه به تنهایی نمیتواند ریشه جرم و جنایات را بخشکاند، بلکه اقدامات پیشبینی و پیشگیرانه از اهمیت بسزایی برخوردار است.
امروزه با توجه به تحولات شگرفی که در جوامع پدید آمده است، «اعمال سیاست پیشگیری بسیار عاقلانهتر و متناسبتر از اعمال سیاست کیفری میباشد و به همین دلیل، در سیاست جنایی نوین، گرایش پیشگیری در کنار گرایش سرکوب گرانه قرار دارد.
مکاتب الهی و به خصوص مکتب اسلام توجه ویژهای به تدابیر پیشگیرانه دارد و اصولا در یک نگاه کلی، تمام تکالیف و برنامههای دینی از طریق اصلاح رفتار و کردار و ترمیم نارساییها و کج رویها زمینه را برای ریزش رذائل و رویش فرائض فراهم میکند که این امر به طور مستقیم و یا غیر مستقیم تاثیر شگرفی در پیشگیری از وقوع پدیدههایی مجرمان بر جای میگذارد.
وسائل ـ به اعتقاد ما دین اسلام آخرین و کاملترین دین الهی است؛ شیعه معتقد است، آیین اسلام تا روز قیامت باقی خواهد بود. حال با توجه به این نکته و با توجه اهمیتی که برای پیشگیری از جرم بیان فرمودید، طبیعی است که دین مبین اسلام در این خصوص آموزههای بسیاری داشته باشد.
البته؛ پیشگیری از وقوع گناه، جرم، کژی و انحراف، در اولویت تعالیم کتب آسمانی، به ویژه قرآن کریم میباشد. آنچه امروزه تحت عنوان پیشگیری از جرم و بزه یاد میشود، در صمیم تعالیم و پیامهای آسمانی قرآن کریم نهفته است.
تعالیم قرآن در تقدم پیشگیری بر واکنشهای کیفری
از جمله برنامههای قرآن کریم، دستورها و راهکارهایی برای پیشگیری از جرم و عوامل آن و تامین امنیت جامعه میباشد. قرآن کریم با برنامه اصلاحی، مانع از تصمیم قطعی مجرم به ارتکاب جرم و ورود او به زندگی مجرمانه میگردد. همچنین با تعالیم و دستورات خویش، جرم را در مرحله عملیاتی و اقدام متوقف میسازد. نیز با دستور به مجازات مجرمان و ضمانت اجرایی کیفری و ارعاب ناشی از آن، پیشگیری کیفری از جرم میپردازد.
تاریخ پیشگیری از جرم در قرآن کریم
وسائل ـ قرآن کریم، اولین و مهمترین منبع قرآنی محسوب میشود؛ بر این اساس، اگر بخواهیم تاریخ پیشگیری از جرم را در معارف دینی مورد بررسی قرار دهیم، باید از قرآن کریم شروع کنیم.
در خصوص تاریخ پیشگیری از جرم در قرآن کریم مباحث زیادی را میتوان بیان کرد که برای جلوگیری از اطاله کلام و طولانی شدن مباحث، تنها به صورت گذرا به این مطلب اشاره میشود. بر اساس آیات قرآن کریم، اولین جرمی که در روی کره زمین اتفاق افتاد، قتل هابیل، توسط برادرش قابیل بود و تاریخ قتل و خونریزی همزمان با تاریخ خلقت انسان است.
«و داستان دو پسر آدم را به درستی برایشان بخوان، هنگامی که هر یک از آن دو قربانی پیش داشتند. پس، از یکی از آن را پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد. قابیل گفت: «حتما تو را خواهم داشت». هابیل گفت: «فقط خدا از تقوا پیشگان میپذیرد. اگر دست خود را به سوی من دراز کنی تا مرا بکشی من دستم را به سوی تو دراز نمیکنم تا تو رو بکشم، چراکه من از خداوند، پروردگار جهانیان میترسم. من میخواهم تو با گناه من و گناه خودت به سوی خدا باز گردی، و در نتیجه از اهل آتش باشی و این است سزای ستمگران». پس نفس اماره اش او را به قتل برادرش ترغیب کرد و وی را کشت و زیانکاران شد.
بر اساس آیات فوق، عدم قبولی قربانیِ قابیل از سوی خداوند متعال، به دلیل آنکه قابیل تقوا نداشت، علت قتل دانسته شده است، ولی هابیل به برادرش اعلام میکند به خاطر آنکه از پروردگار عالمیان میترسد، و نمیخواهد ظالم به اهل آتش باشد، هیچ گاه اقدام به قتل نخواهد کرد.
یکی از راه های جلوگیری از وقوع جرم آن است که به نام گناهکار اطمینان دهی که به او تجاوز و تعدی نخواهی کرد. به عبارت دیگر، تقوا و خداترسی یک عامل درونی است، عامل مهمی در پیشگیری از جرم دانسته شده است. بر این اساس، تاریخ پیشگیری قرآن مقدم بر پیشگیری در حقوق موضوعه معاصر میباشد.
موضوع دیگر که میتوان به عنوان تاریخ پیشگیری از جرم از منظر قرآن بیان کرد، داستان حضرت یوسف و زلیخا است. زلیخا همسر عزیز مصر میخواست یوسف را به گناه زنا ترغیب کند و مقدمات این کار را با بستن دربهای کاخ و خلوت کردن مکان فراهم ساخت، ولی یوسف(ع) از ارتکاب این گناه سرباز زد و راه فرار را انتخاب کرد. قرآن کریم علت گناه نکردن یوسف را وجود برهان الهی میشمرد.
«و آن بانو که وی در خانهاش بود خواست از او کام گیرد و درها را (پیاپی) چفت کرد و گفت: بیا که از آن توام. یوسف گفت: پناه بر خدا، او آقای من است. به من جای نیکو داده است. قطعاً ستمکاران رستگار نمیشوند؛ و در حقیقت آن زن آهنگ وی کرد و یوسف نیز اگر برهان پروردگارش را ندیده بود، آهنگ او میکرد. چنین کردیم تا بدی و زشتکاری را از او باز گردانیم، چراکه او از بندگان مخلص ما بود.
پیشگیری اصلاحی و تربیتی در قرآن کریم
وسائل ـ به طور خاص، نقش معارف الهی و قرآن کریم را در پیش گیری از جرم چگونه ارزیابی میکنید؟
بیتردید باورهای دینی و اعتقادیهای مذهبی نقش قابل توجهی در کاهش جرم و گناه دارند. تعالیم اسلام و قرآن کریم مشتمل بر معارف و حقایقی است که ایمان به آن انسانها را در مسیر صلاح و درستی و پرهیز از جرم و گناه سوق میدهد. برخی از مهمترین این معارف انسان ساز عبارتند از:
الف: نقش علم و یقین به معارف اسلامی در پیش گیری از جرم
از جمله مهمترین معارف انسانساز، علم و یقین به معارف اسلامی است؛ نوع بینش و تفکر انسان در رفتار وی تاثیر میگذارد. چنانچه به معارف دینی علم و یقین حاصل شود تاثیر آن در اصلاح رفتار و دوری از گناه و جرم غیر قابل انکار است. قرآن کریم از انسانها میخواهد که به معارفی همچون: خدا، پیامبران، کتاب آسمانی، معاد و ... یقین داشته باشند و عمل صالح انجام دهند.
از نظر قرآن نباید از چیزی که بدان علم نداریم پیروی کنید. قرآن کریم از انسان میخواهد انتخاب هایش بر مبنای آگاهیهای درست و صحیح باشد مبتنی بر تقلید، تعصب، لجاجت، ظن و گمان و میلها و تمایلات نفسانی.
ب: نقش اعتقاد به نامحدود بودن علم الهی در پیشگیری از جرم
هرگاه این بینش در انسان وجود داشته باشد که علم خداوند به انسان و رفتار آدمیان و نیز جهان آفرینش نامحدود است، تاثیر زیادی در اصلاح رفتار وی خواهد گذاشت. از نظر قرآن، همه موجودات در پیشگاه پروردگار بوده و خداوند شاهد بر هر چیزی از جمله انسانهاست.
هیچ چیزی در آسمان و زمین بر خدا مخفی و پنهان نیست. خداوند همه چیز را میبیند و تحت اشراف علمی او میباشد. خداوند حتی از مخفیترین امور آگاه است. انسان که بخشی از عالم هستی و جهان آفرینش است، از نظارت و احاطه علمی که خدای متعال خارج نیست. علاوه بر اعمال و رفتار ظاهری انسان، افکار، نیابت، خطورات قلبی و حدیث نفسی او نیز برای خداوند معلوم و مشهود است.
ج: نقش ایمان و التزام عملی به توحید در عبادت در پیشگیری از جرم
مومن واقعی کسی است که علاوه بر توحید ذاتی، صفاتی و افعالی دارای توحید در عبادت و اطاعت از خدا نیز هست. از نظر علامه طباطبائی مومن واقعی و موحد واقعی کسی است که همه مراحل توحید را دارا باشد. توحید در عبادت به این معناست که اولاً، غیر از خدا را پرستش نکند و ثانیاً، در طول زندگی تسلیم و مطیع کامل باری تعالی باشد. موحد واقعی که خود را پیرو اوامر و نواهی الهی میداند، از جرائم و معاصی پرهیز دارد؛ چه اینکه این امور مورد نهی اکید شارع مقدس است.
د: نقش ایمان به دادگاه عدل الهی و جهان پس از مرگ در پیشگیری از جرم
در منابع دینی بر معاد و جهان پس از مرگ تاکید ویژهای شده است. حدود یک سوم آیات قرآن کریم به موضوع معاد و جهان پس از مرگ مربوط میشود. اعتقاد به این امر که انسان پس از مرگ باید پاسخگوی اعمال خود باشد، نقش مهمی در جلوگیری از ارتکاب جرایمی مانند نقض قوانین، تجاوز به حقوق دیگران دارد.
انسان مجرم و گناهکار باید به خاطر حتی کوچکترین عمل مجرمانه خویش، سختترین و طولانیترین مجازات را تحمل کند؛ به گونهای که شخص گرفتار در عذاب الهی آرزو میکند عزیزان خود را مانند همسر، فرزند، پدر و مادر خود را فدا کند تا از عذاب دردناک نجات پیدا کند. در برخی آیات قرآن کریم از حادثه روز قیامت به عنوان زلزله عظیم یاد شده است که مادران شیرده از فرزندان خود غافل، و همه از شدت عذاب دچار مستی گشته و از خود بی خود شده اند.
با توجه به این نکته و ملاحظه شدت و سختی عذاب آخرت، هیچ انسان عاقلی به خود اجازه نمیدهد مرتکب به جرم و گناه گردد و به حقوق دیگران تجاوز کند. بدون تردید، ایمان به دادگاه عدل الهی و حسابرسی در جهان پس از مرگ، مهمترین عامل در پیشگیری از جرم محسوب میشود. ایمان و اعتقاد درونی در مقایسه با موانع خارجی مانند پلیس و دوربینهای مخفی، بسیار بهتر و کارآمدتر میتواند مانع و سد در ارتکاب جرم و بزه ایجاد کند.
وسائل ـ برخی ناجوانمردانه اسلام را متهم به خشونت میکنند و مدعیاند که استفاده اسلام از خشونت فراتر از حد استاندار است؛ آیا میتوان این ادعا را پذیرفت؟
خیر؛ قرآن کریم تنها از عامل تهدید و انذار در ایجاد مانع در مقابل گناه و جرم استفاده نمیکند، بلکه همواره در آموزههای تربیتیِ خویش، از دو اصل تهدید و تشویق و یا انذار و تبشیر سود میجوید. به عبارت دیگر، قرآن کریم در کنار بیان ضررهای دنیوی و اخروی ارتکاب گناهان، بر پاداشهای بیحساب انجام واجبات و کارهای نیک و خدمت به مردم به افراد جامعه تاکید میورزد.
«یاد کن روزی که پرهیزگاران را به سوی خدای رحمان گروه گروه محشور میکنیم و مجرمان را با حال تشنگی به سوی دوزخ میرانیم. در حقیقت، هر که به نزد پروردگارش گنه کار رود، جهنم برای اوست. در آن نه می میرد و نه زندگی مییابد؛ و هر که مومن به نزد او رود، در حالی که کارهای شایسته انجام داده باشد، برای آنان درجه والا خواهد بود».
علاوه بر این قرآن کریم به این نکته تاکید دارد که نتیجه انجام هر کار خوب یا بد انسان، باز میگردد. بنابراین، مجرم اگرچه با تجاوز به حقوق دیگران در ظاهر نفعی برای خود به دست میآورد، ولی در حقیقت به خودش ظلم و بدی را روا داشته است. «هر که کار شایسته کند به سود خود اوست؛ و هر که بدی کند به زیان خود اوست، و پروردگار تو به بندگان (خود) ستمکار نیست».
نکته دیگری که میتواند عامل بازدارنده در ارتکاب به جرم و گناه محسوب شود، توجه به این نکته است که حتی کوچکترین عمل انسانی در دادگاه عدل الهی مورد حساب و بازخواست قرار میگیرد و کوچکترین عمل مجرمانه سختترین مجازات را در پی دارد. «و ترازوهای داد را در روز رستاخیز مینهیم، پس هیچ کس در چیزی ستم نمیبیند و اگر عمل هم وزن دانه خردلی باشد آن را میآوریم و کافیاست که ما حسابرس باشیم».
پیشگیری اولیه در قرآن کریم
وسائل ـ پیشگیری از جرم در یک تقسیم بندی به اولیه، ثانویه و ثالث تقسیم میشود؛ در بین این سه قسم، پیشگیری اولیه نقش مهم تری را ایفا میکند؛ قرآن کریم نسبت به این نوع از پیشگیری چه موضعی دارد؟
در پیشگیری اولیه که یک نوع پیشگیری پیشدستانه است، سعی میشود شرایط زندگی به گونهای طراحی شود که کلیه عوامل و زمینههای ارتکاب جرم به طور کلی از بین رفته، و در عوض وضعیت مناسب برای رشد و کمال فردی و اجتماعی را فراهم گردد. این مرحله، یعنی مرحله پیشگیری اولیه از جرم بیشترین آموزههای قرآنی را به خود اختصاص داده است.
تعالیم قرآن کریم در خصوص پیشگیری از جرم، دارای تفاوت اساسی با مدلهای پیشگیریها است که مکاتب غربی بیان کردهاند. چه اینکه قرآن کریم خواهان تحول اخلاقی در انسان و تعالی بخشیدن به بینشها و گرایشهای او است؛ در حالی که مدلهای پیشگیری از جرم، که توسط جامعه شناسان غربی بیان شده، فاقد خصیصه اخلاقی است و جوامع غربی روز به روز از همبستگی اجتماعی و فرهنگی فاصله میگیرند و به سمت از هم گسیختگی فرهنگ پیش میروند.
به عبارت دیگر، ایجاد حالت کنترل درونی را پایدار جز با استناد به مبدا و معاد و مسئولیت انسان در برابر پروردگار خویش امکان پذیر نیست. بدون این پشتوانه فکری و اعتقادی، هرگز نمیتوان انسان را به گونهای تربیت کرد که هنجارهای پذیرفته شده به صورت خود خواسته و بدون استفاده از اهرمهای الزام کننده، پایبند باشند و تخطی از آنها را نه فقط یک هنجار شکنی اجتماعی، بلکه یک تخلف اعتقادی بداند؛ در حالی که الگوهای متعددی که تاکنون در جامعه شناسی درباره پیشگیری ارائه شده است، هیچکدام از توانایی برخوردار نیستند./403/241/ح