vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، در منابع اصیل اسلامی مانند قرآن و سنت، دفاع به عنوان حقی فطری و طبیعی به رسمیت شناخته شده است، و فقیهان اهل بیت(ع) نیز از آغاز اجتهاد به این مهم همت گماشته و دیدگاه اجتهادی خود را در این مساله حیاتی ابراز کرده‌اند.

دفاع مشروع در کلام فقها

محقق حلی با تخصیص بابی به دفاع، دفاع مشروع و مسائل مربوط به آن را وارد مرحله جدیدی کردو پس از ایشان فقیهان در پایان کتاب الحدود باببی را به احکام دفاع مشروع اختصاص داده‌اند. عده ای از فقیهان نیز در شرح شرایع به مبانی و ادله آن اشاره کرده‌اند. این روند تا عصر حاضر ادامه داشته است. از فقیهان معاصر امام خمینی(ره) ابتکار تازه‌ای در مساله ایجاد کرد و آن اینکه در مفهوم تجاوز قائل به توسعه شد و تجاوز را تنها در تجاوز فیزیکی تفسیر نکرد و هر نوع سلطه اجنبی اعم از فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را از مصادیق تجاوز به شمار آورد.

مشروعیت دفاع از سرزمین اسلامی، از نگاه فقهای شیعه امری مسلم است به همین جهت فقیهان کمتر به طرح و بررسی ادله مشروعیت پرداخته و تنها به ذکر احکام و مصادیق آن بسنده کرده‌اند. نخستین فقیهی که در این باره فتوا داده ابوالصلاح حلبی است و نوشته است:«بر مسلمانان که از منطقه جنگ به دور هستند در صورتی که مسلمانان در حال نبرد با متجاوزان به یاری آنان نیازمند باشند بر آنان واجب است که به منطقی جنگی کوچ کرده و با متجاوزان نبرد کنند.» پس از ایشان هم گروهی از فقیهان به صراحت بر مطلب فوق فتوی داده اند مانند شهید اول، شهید ثانی و صاحب جواهر.

با مستنداتی که وجود دارد می‌توان استنباط کرد که دفاع از مسلمانان در شرایطی که مورد تهاجم دشمن قرار می‌گیرند بر سایر ممالک اسلامی  و نیز سایر مسلمانان واجب است. اما مساله‌ای که به خصوص در وقایع اخیر کشور اسلامی از سوی برخی از معاندین داخلی زمزمه می‌شود این است که کشتن غافلگیرانه دشمن جایز نمی‌باشد. و یا اگر جایز است باید به همان اندازه جنایتی باشد که مرتکب شده‌اند.

در پاسخ به شبهه فوق باید گفت قضایای تاریخی متعددی از سیره رسول اعظم اسلام(ص) وجود دارد که دستور به کشتن غافلگیرانه بعضی از دشمنان سرسخت اسلام داده است که با تجاوز فیزیکی و یا فکری خود امنیت و آسایش جامعه اسلامی را به خطر می انداخته‌اند. در اینجا چند نمونه از این قضایای تاریخی را از منابع معتبر تاریخی بیان می‌کنیم:

دستور به کشتن مخفیانه و غافلگیرانه کعب بن اشرف: کعب بن اشرف یکی از سرسخت‌ترین دشمنان اسلام بود در اشعارش پیامبر اسلام(ص) را هجو می‌کرد. کعب در یثرب اقامت گزیده بود و اشعارش شرف و کرامت زنان مسلمان را مورد هجو قرار داده بود و به آنها ناسزا می‌گفت و در جهت ایجاد شورش در مدینه منوره تلاش می‌کرد. پیامبر در مورد قتل وی با یارانش مشورت کرد و چند نفر این مسئولیت را به عهده گرفتند و در سال سوم هجری در محلی نزدیکی قلعه وی به نام شعب العجوز در خارج یثرب به قتل رسید.

دستور به کشتن غافلگیرانه سفیان بن خالد، ابو عفک و عصمأ، ابورافع سلام بن ابی حقیق و  . . . را که در سیره ابن هشام، مغازی واقدی، تاریخ طبری و نیز سایر منابع آمده است مویدی بر مشروعیت این مطلب است.

ضربه زدن به منافع اشغالگران در دفاع مشروع

اما مساله دیگری که به عنوان شبهه توسط معاندین و سربازان قلم به دست دشمن  در داخل مطرح می‌شود این است که اگر قرار است انتقامی گرفته شود باید به اندازه جنایتی باشد که صورت گرفته است که ما در پاسخ به این شبهه با استفاده از رجوع به منابع اسلامی از جمله نظرات علماء و مراجع سلف به این مساله می پردازیم.

در پاسخ می گوییم دفاع امری عقلانی است و از نظر عقلا روش خاصی در دفاع کردن شرط نشده است و از دیدگاه فقه و حقوق بین‎الملل نیز جز شرط دفع تجاوز، شرط دیگری در دفاع مشروع قید نشده است. بنابراین تا زمانی که نهی خاصی از اقدام خاصی در دفاع مشروع وارد نشده است استفاده از هر اقدام مناسب که باعث دفع تجاوز شود مجاز خواهد بود.

با توجه به این مطلب اساسی، در پاسخ به پرسش فوق، باید جوانب مساله را سنجید. در صورتی که ضربه زدن به منافع اشغالگران باعث کشته شدن افراد غیر نظامی، زنان، کودکان و سالخوردگان نشود و یکی از روش های موثر در دفه تجاوز به شمار آید این گونه اقدامات از نگاه فقه منعی نخواهد داشت امام خمینی(ره) در این زمینه نوشته است: «در دفاع از بلاد مسلمین، حضور امام و اجازه نائب خاص و عام او لازم نیست و بر هر مکلفی واجب است که با هر وسیله ای بدون قید و شرط دفاع کند.»[1] 

تعبیر«با هر وسیله ای بدون قید و شرط» نشان می‎دهد طبق این فتوا، در صورتی که ضربه زدن به منافع اشغالگران وسیله‌ای برای دفع تجاوز باشد نه تنها جایز بلکه واجب است. اما در صورتی که ضربه زدن به منافع اشغالگگران، منفجر کردن تاسیسات و اماکن و بمب گذاری در آنها، باعث کشته شدن افراد غیر نظامی، زنان، کودکان و سالخوردگان شود، تا زمانی که ضرورتی ایجاب نکرده است جایز نیست؛ زیرا رسول خدا از آن نهی کرده است؛ همچنان که در صحیح جمیل آمده است[2]، فرقی میان حضور اینان در صحنه جنگ همراه سپاه و عدم حضور آنان وجود ندارد.

در حدیث دیگری، امام صادق(ع) از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل می‌کند که آن حضرت از کشتن زنان و کودکان نهی می‎نمود مگر آن که آنان نیز بجنگند و اگر جنگ نیز کردند تا ممکن است و اشکالی در روند دفاع پدید نمی‌آید باید دست نگه داشت.[3]

البته آنچه گفته شد مربوط به شرایط عادی و عدم اضطرار است اما اگر دفع تجاوز متجاوزان متوقف بر صدمه زدن به غیر نظامیان و ضربه زدن به منافع اشغالگران باشد، فقه اجازه انجام این گونه اقدامات را می‌دهد و لو باعث کشته شدن غیر‌نظامیان گردد. مرحوم آیت الله خویی بعد از اینکه ریختن سم در شهرهای مشرکین که سبب کشته و ضربه زدن به عموم مردم می‌شود را حرام می‌شمارد، می‌نویسد:« آری، اگر مصلحت عامی این کار را ایجاب کند، مثل آن که دفاع یا پیروزی در جنگ متوقف بر آن باشد جایز است».[4]

شاید برخی بگویند چگونه پیامبر از سویی از کشتن غافلگیرانه و ترور دشمن نهی می‌کرده است و از سویی دیگر خودشان دستور به کشتن غافلگیرانه عده‌ای از دشمنان پلید را صادر فرموده‌اند؟ چگونه می‌توان این تعارض را حل کرد؟

در پاسخ می‌توان گفت: حقیقت این است که منافاتی بین این دو مطلب وجود ندارد زیرا کشتن خیانت‌آمیز ممنوع است یعنی کشتن کسی که در امنیت اسلام قرار دارد ممنوع است چرا که اگر این مساله رعایت نشود امنیت و آسایش از بین خواهد رفت.

در ادامه می توان گفت آنچه در دفاع مشروع مهم است دفع تجاوز است در فقه و حقوق بین الملل برای عنوان دفاع مشروع، شرط دفع تجاوز را ذکر کرده‌اند و درباره شیوه دفاع شرط خاصی ذکر نکرده‌اند بنابراین اگر کشتن غافلگیرانه دشمن آنهم در هر سطحی که حاکم جامعه اسلامی صلاح ببیند یکی از روش های موثر در مقابله با تجاوز باشد از نگاه فقه و حقوق بین الملل و حتی وجدان بشری هیچ ممانعتی از استفاده از این روش برای دفع تجاوز دشمن وجود ندارد بویژه اگر دفع تجاوز منحصر بدان باشد یا مدافع امکان مقابله رودرور و مستقیم با اشغالگران را نداشته باشد و یا اینکه دفع دشمن با این روش آسانتر و کم خطرتر باشد./703/241/ح

علی علوی

منابع:

[1] - تحریر الوسیله، ج 1، ص 485، م 2.

[2] - وسائل الشیعه، ج 11، ب 24، جهاد عدو، ح 1.

[3] - همان.

[4] - منهاج الصالحین، ج1، ص 373.