vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، امامت شیعی اصول خود را نه از تجربه تاریخی مسلمانان بلکه از تصور عقلی محض اتخاذ می کرد. امام منصوص و معصوم، تنها جانشین بر حق پیامبر بود و می توانست در حوزه سیاسی از حق اقتداری همان خدا و پیامبر برخوردار گردد.

جامعه شیعی در عرصه مذهبی با رجوع به امامان و شنیدن روایات و احادیث آنان، تکلیف مذهبی خود را باز می یافت و در عرصه سیاسی نیز با انحصار مشروعیت اقتدار ایشان، خلافت و دیگر اشکال اقتدار عرفی به عنوان حکومت جور نفی و هرگونه همکاری و تایید را جز در موارد استثنایی و به اذن امام طرد می کرد.

شروع غیبت صغری( سال260-329)

در دوران غیبت صغرا به سبب تشکیک هایی که درباره چرایی و چگونگی غیبت امام دوازدهم به وجود آمده بود، تلاش بیشتر علما در جهت اثبات وجود و امامت حضرت مهدی (عجل الله) متمرکز شده بود و عملا نظریه امامت از بافت و زمینه اجتماعی ـ سیاسی خارج شد و در ذیل مسائل کلامی شیعه قرار گرفت.

الف) بی توجهی به امر حکومت

طی غیبت صغری، بحث چندانی از چگونگی حکومت و نحوه همکاری با آن مطرح نیست. این امر شاید به علت عظمت و اهمیتی است که امر امامت در مکتب تشیع داشته و تصور اینکه کسی جز امام معصوم بتواند عهده دار منصب پیشوایی مردم باشد برای شیعیان بسیار مشکل و بعید می نمود و یا بدلیل تاکیدی است که در روایات درباره لزوم « انتظار فرج» شده و موجب گردیده بود شیعیان همواره چشم انتظار ظهور امام زمان (عجل الله) باشند.

تا جایی که در بعضی از شهرها، روزهای جمعه عده ای مسلح و سواره در خارج از شهر می ایستادند. تا اگر امام ظهور کرده حمایت از ایشان برخیزند. و همین انتظار فرج، شیعیان را از توجه به اشخاص دیگر در تصدی امر حکومت باز می داشت و طبعا سوالی هم در این خصوص مطرح نمی کردند.

شاید علت کم توجهی شیعیان به ویژگی های حکومت در دهه های نخستین غیبت، روایاتی بود که طبق آن به شیعیان وعده داده می شد، در زمان ظهور امام زمان (عجل الله) انتقام همه ظلم ها و خون های بناحق ریخته شده، گرفته خواهد شد.

ب) نواب اربعه

در این دوره سفیران چهار گانه ای، یکی پس از دیگری، رابط میان امام معصوم و مردم بودند. عثمان بن سعید عمری، محمد بن عثمان سعید عمری، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی و علی بن محمد سمری، هر یک به قصد مصون داشتن جامعه امامیه از فشارهای سیاسی ـ اقتصادی عباسیان، در جهت اجرای فعالیت های امامان پیشین می کوشیدند.

فعالیت سفیران چهارگانه امام دوازدهم و تلاش وکلای آنها در دوران غیبت صغرا امکان آموزش و تعلیم در نسل از امامیه به دست محدثان ثقه را فراهم آورد؛ اما پس از تصریح آخرین توقیع امام به خاتمه ارتباط مستقیم شان با امامیه، پس از درگذشت سفیر چهارم، وکلا ضمن متوقف کردن فعالیت های خود، از جمع آوری خمس و وجوهات امتناع ورزیدند. با انحلال سازمان وکالت، مدعیان سفارت امام از جانب امامیه اشخاصی بی دین و دغل باز معرفی شدند و دوره «غیبت کبرا» آغاز شد.

شروع غیبت کبری تا روی کار آمدن صفویان

در پی ختم فعالیت های وکلا، راویان و محدثان امامیه از منصوب نشدن سفیری از جانب امام، آغاز غیبت کبری را نتیجه گرفتند و دوران جدید را « عصر امتحان و حیرت» نامیدند. در واقع علمای امامیه وقوع غیبت کبری را دلیلی بر اثبات صحت انذارهای پیشین و امکانی عملی در بی اعتبار نشدن اصل اساسی امامت و عدم انقطاع فیض الهی می دانستند.

الف) جایگاه علما در دوره غیبت

غیبت کبری در تبیین جایگاه و موقعیت فقهای امامیه نیز موثر واقع شد. با پذیرش عملی اجتهاد از سوی شیخ طوسی، گفتمان ضد اجتهادی مسلط بر اندیشه فقهی به انزوا کشاندن شد. و با ظهور علامه حلی و رسمیت یافتن اجتهاد در فقه شیعی شکل نهایی و بازگشت ناپذیر خود را تا دوران صفویه یافت.

بر چنین مداری بود که محدثان نخستین امامی به فقیه اجتهادگر، مفتی و سرانجام مجتهد تبدیل شدند و رابطه ی توده شیعی با آنان از دریافت کنندگان احادیث امامی به مستفتی و سرانجام به مقلد تحول یافت و رابطه مقلد و مجتهد در گذار از دوران ایلخانی به دوران صفوی از رابطه «جواز» به «وجوب» سیر کرد. و مبانی اقتدار مذهبی فقیهان و عالمان شیعی پی ریخته شد.

ب) نظر علما درباره حکومت های موجود

روش شناسی اجتهاد که برای پاسخگویی به مسائل جدید، با استفاده از منابع شریعت بوجود آمده بود، نمی توانست حکومت غیر معصوم را به عنوان حکومتی تام بپذیرد؛ از این رو، پروژه اجتهاد در وجه سیاسی بر تصوری از نقش دانایی و رهبری تاکید می‌کرد.

به این لحاظ که علم بدون عالم، حکمت بدون حکیم و اجتهاد و شریعت را بدون مجتهد متصور نیست و مردمان نیز حاجت به حاکم دارند، اندیشه سیاسی شیعیان « اصل رهبری» را طرح می کند و طبیعی بود در مقابل این سوال که « در دوران غیبت امام معصوم چه کسی باید حکومت کند؟» بر «بهترین مومنان» یا «داناترین آنان» و کسانی که در «فن استنباط احکام شریعت» مهارت دارند، تاکید کند.

ج) حاکمان عدل و جور

بر اساس آموزه های شیعی، حکومت عدل تنها به دست امام عصر(ع) قابل تحقق است. عدالت در مفهوم فقهی به معنای اجرای حدود، داوری و قضاوت، آن گونه که مورد تاکید شریعت است، می باشد. در حقیقت، می توان گفت هر جا صحبت از سلطان یا حاکم عادل در نوشته های عصر غیبت می شود و بحث نحوه رابطه و همکاری با آنها هست، منظور سلاطین حاکم نیست، بلکه امام معصوم یا مجتهدان عادل مورد نظرند.

نتیجه گیری

غالب فقهای شیعه، از آغاز غیبت تا دوران صفویه، ضمن تمکین به اصول بنیادین شیعه در باب امامت و رهبری جامعه، در شرایطی که شیعیان در اقلیت جامعه قرار دارند و به جهت غیبت امام، حکام غیر عادل بر امور مسلطند، همکاری و پذیرش مسئولیت از طرف سلاطین را مجاز اعلام می کنند و به جهت حفظ اقلیت شیعه در تطبیق با شرایط موجود گام‌ بر می دارند.

اندیشه سیاسی شیعیان تا قبل از صفویه، «سلطان عادل» را به امام معصوم تفسیر می کند، و مجتهد را «نایب امام» در حال غیبت می داند. که از باب تقیه و مطابق مصالح پیشین می توانند و یا باید با سلاطین جور همکاری کنند که این همکاری اولا موقت و ثانیا به اعتبار نیابت از معصوم است.

مقاله «فقها و حکومت های جور» نوشته سید محسن طباطبایی فر است. که در فصلنامه علمی پژوهشی علوم سیاسی، شماره 25، بهار 1383، منتشر شده است.

علاقه مندان به منظور دریافت فایل PDF این مقاله می توانند اینجا کلیک کنید./204/241/ح