vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، پرسش محوری در حوزه رسانه و دین این است كه آیا باید رسانه را بـه مثابـه امـری قدسی و دینی نگاه كرد یا رسانه ذاتاً امری سكولار و غیـر دینـی اسـت؟

نسبت صحیح دین و رسانه

اغلـب بـه سبب فقدان پژوهش های مناسب، دو حوزه رسانه و دین به طور مجزا مورد مطالعـه قرار می گیرد و تحلیل نسبت میان ارتباطات (رسانه) و تجدد یا مدرنیته بر مبنای سه نگرش روابط ملی، فایده گرا و ساختارگرا انجام میشود. بسیاری از نظریات موجود درباره دین و رسانه، بـه سـوی "دیـن رسـانه ای" گـرایش داشـته و یـا در حـالتی خوش بینانه درصدد توضیح ابزار بودن هر یك برای دیگری است. رسانه دینی تأكید دارد كه نه رسانه صرفاً ظرفی برای دین است و نه تكنولوژی رسانه می تواند دین را در حد یك پیام فرو بكاهد.

از این رو نه می توان رسانه را پدیده ای ثانوی فرض كرد و نه دین را امری منحاز. نخستین مسـئله در تبیـین دیـن و رسـانه، بازشناسـی ذات رسانه، ویژگی های رسانه، ظرفیت و توانایی رسانه، تاریخ معرفتـی و دانـش رسـانه، نسبت میان رسانه و فرهنگ غـرب و تفكـر لیبرالـی، رسـانه و ذات سكولاریسـم و مسائل تمدن است. در این مقاله، كاركردهای رسانه، رویكردهای قابل بحث در باب رسانه و دین و ساحت های قابل تداخل دین در رسانه دینی بررسی شده است.

هفت پـیش انگـاره درباره نسبت دین و رسانه

تبیین و تحلیل نسبت میان دین و رسانه از پرنزاع انگیزتـرین موضـوعات حاضـر در مسـئله رسانه دینی است. این مناقشات آنقدر پردامنـه اسـت كـه هـیچ تـوافقی بـر مبنـای دیـن و ساحت ها و قلمرو آن وجود ندارد. هیچ اجماعی بر سر تركیب "رسانه دینی" كه رسانه بـر دیـن چیرگـی دارد یـا بـالعكس، صـورت نگرفتـه اسـت. از ایـن رو معتقـدم كـه بـدون پیشفرض های معقول، نمی توان از این نظریه سخن گفت. هفت پـیش انگـاره بـرای طـرح مسئله ضروری است: 

1. علی رغم تمامی نزاع های موجود، نگارنده اصطلاح "رسانه دینی" را برمی گزیند و مراد از آن را كاركرد غایتی دین در رسانه تلقی می كند.

2. تفاوت دو تعبیر "رسانه دینی" و "دین رسانه ای" سبب شده تا تأكید شود كه در هیچ جای این پژوهش، مقصود ما از نسبت دین و رسانه، تعبیر دوم نیست، مگر آنكه صراحتاً از آن برای تمایز نهادن استفاده شود.

منظور ما از رسانه دینی، نسبت متعامل گونه دو حوزه است درحالیكه دین رسانه ای، بر فروكاهش ساحت های دین و فربهی حوزه رسانه تأكید دارد . به علاوه، دیـن رسـانه ای، بـا جریان تبشیرگری تلویزیونی به جهت پروتستانیزم سازگارتر است تا آنچه ما امروزه بر نقش دین در تغییر ذات رسانه تأكید داریم. 

3. مراد ما از دین تنها دین اسلام است. در نوشتار حاضر، به هیچ روی قصد نداریم تا نسبت میان ادیان خواه الهی و خواه بشری را با رسانه برررسی كنـیم. البتـه از منظر دیگری می توان نسبت دین به معنی عام با رسانه بـه معنـی عـام را مـورد پژوهش مستقل قرار داد. 

4. همه وجوه و قلمرو دین منظور ماست. در رسانه دینی درصدد نگاه تك بعدی از دین نیستیم. امری كه در اكثر رسانه های دینی وجود دارد. دین به معنـای وسـیع یعنی ایمانی، اعتقادی، معرفت شناسانه، اخلاقی، اجتماعی و آیینی مد نظر ماست.

5. رسانه معنای گسترده ای دارد. بسیاری از تحقیقات امروزه بـر سـینمای دینـی و تحلیل فیلمهای دینی متمركز شده همچنان كه پدیـده هـای نوظهـور رسـانه ای و نسبت آنها با دین و اخلاق نیز مورد مطالعه است. در این پژوهش تنها به رادیو و تلویزیون و به طور خاص بر تلویزیون تأكید شده و نسـبت ایـن دو بـا دیـن مورد سنجش و ارزیابی قرار میگیرد.

6. در"رسانه دینـی" همـه كاركردهـای چهارگانـه رسـانه یعنـی اطـلاع رسـانی و تفسیری، سرگرمی و تفریحات، آموزش و بالاخره تربیتی و ارشادی مطمح نظـر است. بسیاری از رسانه های دینی تنها به كاركرد تربیتی و حداكثر آموزشی روی آوردند، درحالیكه در كاركرد سرگرمی و تفریحی بیشترین مناقشات میان حوزه رسانه و دین وجود دارد كه آیا دین با سرگرمی های مبتذل و حتی غیرمبتذل امـا غیرمفید سر سازگاری دارد یا خیر.

7. رویكرد اصلی نگارنده كه بنیاد تحلیل ما را در رسانه دینی شكل می دهد، نظریـه غایت انگارانه است. معتقدم این رویكرد تاكنون چندان مورد پژوهش و مطالعـه واقع نشده است.

با توجه به پیشفرض های فوق كوشش ما این خواهد بود تا مسئله رسـانه دینـی را در سه محور اساسی با سه پرسش بنیادین، پژوهش كنیم: 

الف) معنای صحیح دین و رسانه چیست؟

ب) رسانه دینی چه ماهیتی دارد؟ 

ج) دلایل موافقان و مخالفان رسانه دینی كدام است؟

تعریف رسانه دینی

"ذات باوری" خصلت بنیادین مشترك میان رسانه و دین است. پرسش پیشین ما ایـن بـود كه آیا می توان ذات سكولار و غربیت را از رسانه تفكیك كرد؟ حال پرسش ما ایـن اسـت كه آیا در رسانه دینی همچنان كه ذات را از رسانه می زداییم، باید قائل بـه پایـان ذات بـرای دین نیز باشیم؟ ویلفــرد كنتــول اســمیت در كتــابی بــا عنــوان معنــا و پایــان دین منتشـر سـاخت و در آن از زدودن ذات در دیـن سخن گفت. این نظریه بعدها با تفكـر جان هیـك دربـاره كثـرت گرایـی دینـی بسط یافت و نظریه ای بدیع تلقی گردید. اسمیت معتقد است كه انكار ذات باوری در دین مقید به شروطی اسـت، از ایـن رو در همان حال كه ذات را برای دین رد می كنیم، باید قائل به امری به نام "وضع دینـی" باشـیم. 

آنت دو وریس در مقاله در باب رسانه ها، دین جهانی، ساحات عمومی... می نویسد:  پس از مدت ها كه مسئله دین در حوزه های اجتماعی از جمله رسانه مسكوت مانده یا مـوردغفلت قرار گرفته بود، اینك روابـط تكنولـوژی هـای رسـانه ای جدیـد و پدیـده ای دیـن و بازگشت آن در جهان معاصر به منزلـه عـاملی سیاسـی از اهمیتـی جهـانی برخـوردار شـد. اما حقیقت این است كه به سبب فقدان پژوهش های مناسب، همچنان دو حوزه رسانه و دین به طور مجزا مورد مطالعه قرار می گیرد. بسـیاری از نظریـات موجـود دربـاره دیـن و رسانه، به سوی "دین رسانه ای" گرایش داشته و یا در حالتی خوش بینانه درصـدد توضـیح ابزار بودن هر یك برای دیگری است. رسانه دینی تأكید دارد كه نه رسانه صرفاً ظرفی برای دین است و نه تكنولوژی رسانه می تواند دین را در حد یك پیام فروبكاهـد. از ایـن رو نـه می توان رسانه را پدیده ای ثانوی فرض كرد و نه دین را امری منحاز.  

کارکردهای دینی رسانه

دریدا برای نخستین بار در غرب، بدون توجه به پدیده تلویزیون تبشیری پروتسـتان هـا در ایالات متحده، پیوندی درونی میان دین و رسانه قائل اسـت. دریـدا در كتـاب ایمـان و دانش معتقد است كه دین و رسانه را نه به صورت تفكیك، بلكـه بایـد در نسـبت بـه هـم مطالعه كرد. به باور وی، هر نوع پژوهش در دین می تواند در فهـم رسـانه تـأثیر بگـذارد و همینطور بالعكس. دریدا به صراحت بر رابطه ذاتی بین رسانه و دین تأكید می ورزد و معتقد اسـت، شـدت ایـن رابطـه مـی توانـد بـه تغییـر ماهیـت و سـاختار تكنولـوژی رسـانه ای بیانجامد.

كاركردهای دینی رسانه در دوره اخیر كه در اسـلام و مسـیحیت ظهـور یافـت، قرائن بسنده ای در امكان وقوع مناسبت میان دین و رسانه می باشد. گاه از دینـی بودن رسانه انتظار انتقال پیام دینی در ظرف رسانه با حفظ شـرایط و اقتضـائات رسانه را داریم و گاه به دنبال تغییر ساختار و محتوا در ظرف بوده و بـه رسـانه تنها بسان محمل نگاه نمی كنیم. در چنین شرایطی كاركرد رسانه و ابزارها دینـیشده و رسانه را از ذات سكولار و غربی بودنش جدا كـرده و پیونـد مناسـب و عقلانی میان كاركرد رسانه و دین ایجاد خواهد شد. گرچه رسانه دینی بایـد بـه نظریه غایت انگارانه مؤدی شود، اما دیـدگاه كاركردگرایانـه چـرخش مهمـی در رویكردهای رسانه ای محسوب شده و مرتبـه نخسـت رسـانه دینـی محسـوب می گردد.

برای دانلود اصل مقاله اینجا کلید کنید./204/241/ح