vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، تاکنون 108 قسمت از سلسله جلسات درس خارج فقه الاجتماع آیت الله مبلغی از سوی پایگاه تخصصی وسائل منتشر شده است؛ آنچه در پی می آید خلاصه مباحث مطرح شده از سوی ایشان در جلسه پنجاه و سوم می باشد:

در جای جای اصول می توان حضور لحاظات را ولو به صورت تبعی و ضعیف مشاهده کرد، که در ذیل به چند نمونه اشاره می شود.

الف) لحاظات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است ب) اعتنائات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است ت) اهتمامات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است ث) عنایات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است ج) اعتبارات الشارع: که عبارت از خود تشریع است.

برای اینکه روشن شود که منهج و روش کشف اعتبار تشریع با کشف اعتبارات قبل التشریع لزوما یکی نیست؛ بلکه تفاوت هایی دارد، اندکی نیز به مباحث روش شناسی پرداخته می شود؛ بنابراین بعد از تعریف نظریه فقهی و قبل از ارائه نظریه فقهی شأن و منزلت، به روش شناسی  نظریه فقهی پرداخته می شود و بعد از آن احکام فقهی شأن و منزلت ارائه می‌گردد.

نکته مهم اینکه، علم با ادبیاتش قوام، جلا، انضباط و امکان استدلال و نقد و بررسی بهتری می یابد، یعنی اگرچه هر علمی بالاخره دارای ادبیاتی هست ولی هر چه توسعه ی ادبیاتی پیدا نماید در حفظ کیان خود، بقا، پیشرفت، نفوذ و سیطره ی خود موفق تر است و درغیر این صورت علمی کم توان است.

الف) بحث اراده: در بررسی مبادی حکم ، وقتی از اراده سخن گفته می شود این سوال پیش می آید که معروض یا متعلق اراده چیست؟ یکی از جواب ها این است که متعلق اراده، لحاظات است. ب) بحث وضع ج) بحث استعمال لفظ: هنگامی که اراده استعمالیه و جدیه مطرح می شود.

د) بحث جعل طریقیت برای ظنون ه) بحث جمع بین احکام ظاهریه و واقعیه: هنگامی که با این سوال مواجه می شوند که بالاخره مصلحت به احکام ظاهریه تعلق می گیرد یا احکام واقعیه یا هر دو؟ و)  بحث تضاد احکام

آیا تفاوتی بین لحاظات مطرح شده در تجربه کنونی و لحاظاتی که در فقه الاجتماع مطرح می شود وجود دارد؟

الف: در تجربه ی کنونی، مسیر حرکت از پایین به بالا بوده است یعنی از حکم شروع می شده و به لحاظات می رسیده است ولی در نگاه نو به لحاظات، مسیر حرکت از بالا به پایین است یعنی در مسیر اجتهاد باید لحاظات شارع فهمیده شود و بدون آن اصلا موضوع شناسی رخ نمی دهد و سپس حرکت به سوی حکم انجام می شود.

به تبع نگاه پایین به بالا، هیچ وقت مقصود اصلی مجتهدین فهم دنیای لحاظات و فهم ملحوظات شارع نبوده است بلکه ارائه ی توجیهی مناسب برای کیفیت شکل گیری حکم بوده است و لذا هیچ وقت عالم لحاظات از جایگاه خاصی در روش شناسی اجتهاد برخوردار نبوده است و همیشه مبهم باقیمانده است در حالی که در نگاه نو به لحاظات، اصرار بر این است که باید حرکت اجتهادی از لحاظات شروع شود تا مسیر استنباط مسیری روشمند و منضبط قلمداد گردد.

ثمره تجربه کنونی در مواجهه با لحاظات این بوده است که موضوع شناسی با مشکلات فراوان مواجه است ولی در نگاه نو به دنیای لحاظات، و گشودن این جهان به صورت مستقل و روشمند، فتح بابی است برای موضوع شناسی پویا، روشمند و کارآمد.

یکی از شواهد ضعف تجربه کنونی در موضوع شناسی این است که با گذشت چند دهه از نظریه تبدل موضوع توسط امام خمینی رحمه الله هنوز این نظریه به جایگاه شایسته ای در مباحث اصولی دست نیافته است و از ظرفیت های آن در تبیین رابطه ی فقه با واقعیت ها و تحولات اجتماعی بهره برداری نشده است.

الف: باید توجه داشت که این مباحث به عنوان پیش نیازهای تعریف نظریه فقهی فقه الاجتماع مطرح می شود و لذا اجمالی است و تبیین تک تک آنها  به مجال دیگری موکول می گردد.

ب: در آینده مبحثی با عنوان روش شناسی کشف عوالم قبل التشریع تقدیم می شود تا معلوم شود که با چه شیوه و روشی می توان به دنیای لحاظات، عنایات و اعتنائات ، اعتبارات و عوالم دیگر راه پیدا کرد.

 اهتمامات شارع، تعریف، بیان ضرورت، نسبت آن با لحاظات شارع

نسبت اهتمامات با لحاظات چگونه است؟ اهتمامات بخشی از لحاظات است و لذا بررسی مقوله ی اهتمامات از دو جهت مهم است: الف) کشف اهتمامات شارع

ب) طریقی است برای دست یابی به لحاظات شارع. از آن جا که در منابع قرانی، حدیثی و میراث فقهی و اصولی به اهتمامات توجه بیشتری در نسبت با لحاظات شده است فرصتی است تا بتوان از این طریق، فهم بهتری از لحاظات پیدا کرد.

تعریف اهتمامات شارع

اهتمامات شارع عبارت است از لحاظ یک شیء به صورت ویژه یا ویژه تر توسط شارع برای تشریع، خواه آن شیء، موضوع باشد یا حکم یا هدفی از اهداف تشریع، از آن جهت که یا حامل نقش موثرتری در تحقق اهداف نهایی و غائیست یا از آن جهت که نقش زمینه ساز برای تحقق ملحوظات دیگرِ شارع دارد.

بیان مفردات

ـ شیء: همان گونه که در ادامه تعریف امده است این شیء ممکن است یکی از سه حوزه کلان یعنی موضوع، حکم یا اهداف شریعت باشد.

ـ به صورت ویژه یا ویژه تر: بیانگر این است که اهتمامات شارع نیز رتبه بندی دارد و هم در یک سطح نیستند و بعضی نسبت به دیگری در مرتبه ی بالاتری از اهمیت و اولویت قرار دارند.

ـ برای تشریع: بیانگر این است که ما در مقام قبل التشریع هستیم و اهتمامات مرتبط با قبل التشریع است توسط شارع: بحث در اهتمامات شارع است.

اهداف شارع: شارع اهداف متعددی دارند که میان انها سطح بندی خاصی وجود دارد یعنی بعضی اهداف کلان و کبری هستند وبعضی میانی و بعضی جزئی تر و پایین.

از آن جهت که حامل نقش موثرتری در تحقق اهداف یا حامل نقش زمینه ساز و بیانگر این است نظام تشریع نظامی در حال حرکت است و آنچه برایش اصالت دارد هدف است و همه تشریع باید یا اهداف تشریع را محقق سازند و یا اگر به صورت مباشر و مستقیم در ارتباط با هدف نیستند بتوانند زمینه ساز موضوعاتی شود که آنها به صورت مستقیم تامین کننده و محقق کننده ی اهداف شریعت باشند. اهتمامات به معنای اولویت هاست.

همیشه اهمیت دادن به یک شیء در مقایسه با اشیای دیگر معلوم می شود. اگر همه ی اشیاء علی السویه باشند طبیعی است که هیچ کدام اولویتی بر دیگری ندارند و بحث اهتمامات مطرح نمی شود. از طرفی نیز طبیعی است که نمی شود همه ی اشیاء دارای اولویت باشند؛ بنابراین باید بخشی اولویت داشته باشند وبعضی اولویت نداشته باشند. در این صورت است که تصوری از اهتمامات به دست می آید.

همانگونه که در بحث لحاظات، سه حوزه کلان داشتیم در بحث اهتمامات نیز به عنوان جزئی از لحاظات، همین سه حوزه مطرح است و متاسفانه در هیچ کدام از آنها نظریه پردازی صورت نگرفته است.

حوزه موضوعات

باید نظریه پردازی صورت گیرد تا معلوم شود که کدام سنخ از موضوعات در معرض توجه و اهتمام شارع بوده است و بعد از آن معلوم شود که اولویت های درونی این اولویت ها چگونه است و کدام موضوع در نسبت با موضوع دیگر از اولویت بالاتری برخوردار است. طبیعی است که باید نظام اولویت ها استخراج شود تا جایگاه موضوعات فرهنگی، عبادی، سیاسی و اقتصادی و غیره معلوم شود.

حوزه احکام

باید نظریه پردازی شود تا روشن گردد که اهتمامات شارع به چه سنخی از احکام توجه یافته است. معلوم شود که رویکرد اصیل و اولیه ی شارع در حوزه ی احکام متوجه حرمت است یا حلیت؟ یا اصل بر حلیت است و حرمت ها قیودی بر حلیت هستند یا برعکس. ایا اصل بر انذار است یا تبشیر؟ تحریم ها بیشتر است یا تحلیل ها؟

لازم به ذکر است که منابع قرآنی و روایی ما در مقوله عوالم ما قبل التشریع مخصوصا اهتمامات بسیار غنی است ولی چون رویکرد ما معیوب است و این مسائل را بر میز مطالعه و پژوهش نمی گذاریم طبیعی است که با این نگاه و به قصد این موضوعات به منابع مراجعه نمی کنیم و همیشه دست خالی می مانیم.

اگر مقوله اجتهاد از انحصار و تمرکز بر بعد التشریع خارج شود و به دنیای ما قبل التشریع قدم بگذارد و نظریه پردازی های اجتهادی را آغاز کند بی شک و تردید شاهد پویایی و شکوفایی و کارامدی اجتهادهای بعد التشریع هم می شویم و هذا هو المطلوب.

اگر اجتهادهای قبل التشریع فعال نشود ناگزیریم که مواجه نفی مطلق یا اثبات مطلق و مواجهه افراطی یا تفریطی در نسبت با مفاهیم باشیم و موضوع شناسی هایمان شتاب زده و ناقص باشد.

به عنوان نمونه شاهدیم که در ارتباط با مراجعه به افکار عمومی یک نظریه ی شفاف وجود ندارد. بعضی به حکم اکثرهم لایعقلون نفی مطلق می کنند و بعضی به حکم تاکید قرآن بر مشورت و عقلانیت و کرامت انسانها حکم به پیروی از افکار عمومی می کنند در حالی که در ادبیات قرانی و روایی برای افکار عمومی مراتبی و سطوحی قائل است و بعضی را نفی و بعضی را اثبات می کند.

کما اینکه در قضیه حضرت ابراهیم سلام الله علیه می فرماید اکثریت به دلیل پیروی از هوای نفس با او مخالفت کردند در حالی که می دانستند حرف او درست است. طبیعی است که در این موارد نباید از افکار عمومی تبیعت نمود. ولی حضرت علی علیه السلام در ارتباط با انتخاب وزیر صالح می فرماید: شخصی را انتخاب کن که نزد مردم بیشتر جایگاه دارد .

در این گونه موارد که افکار عمومی، محقق و سازنده ی موضوع است گریزی از تبیعت افکار عمومی نیست. اگر چه همین مطالب نیز جای تأمل و بررسی دارد ولی بحث در این است که تا اهتمامات شارع و نظام اولویت های شارع به دست نیامده باشد اسیر دوگانه ی افراط و تفریط و تذبذب و تشتت آراء هستیم و فرصت و فضای گفتگو جهت تقریب اندیشه ها پیش نمی آید.

بررسی یک نمونه از اهتمامات در میراث فقاهتی

صاحب حدائق از بزرگان اخباری می فرماید: اعتناء الشارع بالابدان و رعایته لها مقدمة علی رعایة الادیان. منظور از ادیان در این عبارت، دین نیست بلکه تشریعات و دستورات شرعی است.

این نمونه ای نظریه ی یک عالم اخباری در حوزه ی اهتمامات است که با اخباری گری سازگار نیست ولی چون این اخباری یک محقق و یک متتبع است از این گونه مطالب هم در آثار ارزشمندش یافت می شود که فقط انسان های دارای مسأله و سوال نسبت به عوالم قبل التشریع به آن دست می یابند.

باید توجه داشت که اگر اهتمامات به عنوان مقوله های مستقل در روش شناسی اجتهاد، مد نظر قرار گیرد چه تاثیر شگرفی در راهبردها و سیاستگذاری های فرهنگی و اجتماعی برای مدیریت جامعه دارد و وظیفه ی حوزه است که به این امور توجه ی فوق العاده و اهتمامی ویژه داشته باشد./422/422/ح

مقرر: محرم آتش افروز