به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه تخصصی وسائل در دنیای معاصر، دانش به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در خلق ارزش اقتصادی در جهان شناخته شده است. گسترش اقتصاد دانش‌بنیان در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا ریشه در ظرفیت‌های بالای آن در خلق ارزش‌افزوده پایدار و پاک دارد. اقتصاد دانش‌بنیان از آن رو پایدار است که ارزش‌افزوده خلق شده در آن متکی بر سرمایه‌های انسانی می‌باشد که دارای صرفه نسبت به مقیاس است. همچنین صنایع دانش‌بنیان صنایعی پاک و در خدمت حفظ منابع طبیعی می‌باشند.
در اندیشه اسلامی نیز دانش از جایگاه والایی برخوردار است. قرآن مجید در آیه چهلم سوره نمل به ارتباط بین علم و قدرت اشاره می‌فرماید. این آیه با بازگویی داستان حضرت سلیمان و ملکه سبا، به توانمندی یکی از جنیان به خاطر بهره‌مندی از علم و دانش می‌پردازد. همین مضمون در آیه 5 سوره نجم نیز مورد توجه قرار گرفته است. همچنین مطابق با روایت «العلم سلطان من وجده صال به و من لم یجده صیل علیه » دانش عامل استقلال، قدرت، اقتدار، فرمانروایی،عزت و پایداری یک ملت است. رسول گرامی اسلام (ص) در اهمیت علم فرموده اند: کارى که با دانش قرین است اندک و بسیار آن سودمند است و کارى که با نادانى قرین است نه اندک آن سود میدهد و نه بسیار.
هدف از اقتصاد دانش بنیان انتقال ساختار کلان اقتصادی کشور از اقتصاد منابع‌محور (تک محصول، خام‌فروش، وابسته به نفت و... )، به اقتصاد دانش‌بنیان به منظور ایمن سازی در مقابل آسیب های اقتصادی و تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی است. مقام معظم رهبری(مد ظله العالی) با توجه دادن به نکته می فرمایند:
اگر ما ان‌‌‌شاءالله بتوانیم بنیانگذارى کارهاى اقتصادى بر پایه‌‌‌ى دانش را پیش ببریم و به وجه غالب اقتصاد کشور تبدیل کنیم، این نه تنها به کشور قدرت اقتصادى خواهد داد، بلکه قدرت سیاسى هم خواهد داد، قدرت فرهنگى هم خواهد داد. وقتى یک کشورى احساس کرد که با علم خود، با دانش خود میتواند زندگى خود را و ملت خود را اداره کند و به دیگر ملتها خدمت برساند، احساس هویت میکند، احساس شخصیت میکند؛ این درست همان چیزى است که ملتهاى مسلمان امروز به آن احتیاج دارند (08/05/1391).
اقتصاد دانش بنیان با توجه به ویژگی‌های خود و پویایی و تطبیق با شرایط محیط پیرامونی و انعطاف‌پذیری بالا، ظرفیت مناسبی برای مواجهه با شرایط تحریم و مواجه با شوک های خارجی داراست.
بنابراین می توان گفت اقتصاد داننش بنیان، اقتصادی است که دارای ویژگی های زیر باشد :
1. افزایش نسبت رشد نیروهای متخصص به کل نیرو های کار.
2. گسترش رابطه دانشگاه و صنعت به منظور استفاده از فناوری های نوین در تولیدات و تجاری سازی علم و دانش.
3. گسترش تحقیق و توسعه به عنوان یکی از منابع اصلی رشد اقتصادی.
4. وجود ارزش افزوده بالا در تولیدات.
5. گسترش بازارها با ارائه محصولات جدید.
6. توانمند ساز بودن اقتصاد های دانش بنیان به منظور استفاده از نیروی انسانی در فضای کسب و کار.
7. ارتقای فرهنگ عمومی کارآفرینی.
مقام معظم رهبری با درک این واقعیت که اقتصاد دانش بنیان سبب ایمن سازی اقتصاد می شود، یکی از حرکات مهم در زمینه اقتصاد مقاومتی را استفاده از صنایع دانش بنیان ذکر کرده اند:
«ما اگر بتوانیم از همین فرصت که امروز وجود دارد استفاده کنیم و تلاش کنیم نفت را با فعالیت‌های اقتصادی درآمدزای دیگری جایگزین کنیم، بزرگ‌ترین حرکت مهم را در زمینه‌ی اقتصاد انجام داده‌ایم. امروز صنایع دانش‌بنیان از جمله کارهایی است که میتواند این خلأ را تا میزان زیادی پر کند.»(03/05/1391).
بنابراین یک از ویژگی های اقتصاد مقاومتی، دانش بنیانی این اندیشه است که دارای ویژگی های زیر است:
پیش آهنگی دانش؛ طراحی و سامان دهی چرخه دانش-ثروت؛ تاکید بر تولیدات دانش بنیان- تولید ثروت از علم- تجاری سازی علم و فناوری- تاکید بر فناوری های برتر.
می‌توان نقش این شرکت‌ها را در شکل‌گیری و توسعه‌ی اقتصاد مقاومتی در محورهای زیر تبیین نمود:
1. شرکت‌های دانش‌بنیان، با توجه به ویژگی‌های خود و پویایی و تطبیق با شرایط محیط پیرامونی و انعطاف‌پذیری بالا، ظرفیت مناسبی برای روبه‌رو شدن با شرایط تحریم را دارا هستند. همچنین توزیع عادلانه‌تر ثروت، بر اساس شایسته‌سالاری در چنین شرکت‌هایی، تأثیر زیادی در عدالت اقتصادی دارد و از سوی دیگر، با توجه به توانمندتر بودن این شرکت‌ها، در مقایسه با شرکت‌های سنتی، سبب افزایش بهره‌وری و کارآمدی شرکت‌های دولتی واگذارشده خواهد شد. همچنین استراتژی عدم تمرکز فعالیت‌های تولیدی در چند شرکت بزرگ دولتی، مانع از تحریم آسان محصولات یا مواد اولیه‌ی شرکت‌ها می‌گردد. شرکت‌های دانش‌بنیان زیرساخت‌های لازم جهت عملی ساختن استراتژی عدم تمرکز و همکاری چندین شرکت متوسط جهت تولید یک محصول را دارا هستند. در صورت تحریم مواد اولیه یا فناوری، چنین شرکت‌هایی توانمندی لازم را جهت دستیابی به فناوری یا مواد اولیه‌ی جایگزین خواهند داشت.
2. قطع وابستگی به فروش خام مواد معدنی، به ویژه نفت، یکی دیگر از مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی بیان شد. شرکت‌های دانش‌بنیان، با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود و توان ایجاد و به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته‌ی مورد نیاز، توانمندی لازم را جهت تبدیل مواد خام به محصولات نهایی و با ارزش افزوده‌ی بالا دارند. در واقع دولت با اعتماد و توجه به چنین شرکت‌هایی میتواند تهدید به‌وجود‌آمده در این حوزه را به فرصتی جهت شکوفایی صنایع نفت و پتروشیمی تبدیل نماید. با تمرکز بر این استراتژی، در بلندمدت، علاوه بر خودکفایی کشور در بسیاری از کالاهای مرتبط با نفت و صنایع معدنی، حتی می‌توان از نفت به عنوان ابزاری جهت تهدید دشمن استفاده نمود.
3. یکی دیگر از مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی مدیریت مصرف مطرح شد. واقعیت این است که یکی از علل اساسی اسراف و زیاده‌روی در مصرف و همچنین تمایل مردم به مصرف کالاهای خارجی، پایین بودن کیفیت محصولات و کالاهای داخلی است و این مسئله در بلندمدت باعث سلب اطمینان مردم از کیفیت اکثر کالاهای داخلی شده است. بنابراین با توجه به ویژگی شرکت‌های دانش‌بنیان در استفاده از دانش برای بهینه کردن کیفیت محصولات داخلی، به همراه اقدامات فرهنگی، می‌توان موجب ترغیب مردم به مصرف کالاهای داخلی گردید. به این ترتیب، از یک سو وابستگی کشور به محصولات و ارز خارجی جهت واردات این کالاها کاهش می‌یابد و از سوی دیگر، با ارتقای کیفیت محصولات داخلی، زمینه‌ی رقابت این کالاها با کالاهای مشابه در بازارهای خارجی فراهم می‌گردد. در نهایت، با افزایش گستره‌ی کالاهای صادراتی، آسیب‌پذیری کشور در برابر تحریم کالاهای صادراتی کاهش می‌یابد.
4. بهره‌وری عوامل تولید به عنوان یکی از عوامل اقتصاد دانش‌بنیان بیان شد. پایین بودن بهره‌وری یکی از مسائل اساسی اقتصاد کشور است که تأثیر گسترده‌ای بر تمام جنبه‌های اقتصادی دارد. در حقیقت بهره‌وری عوامل تولید در شرکت‌های دانش‌بنیان، علاوه بر تأثیرات ذکرشده در بند قبل، سبب کاهش هزینه‌ی تمام‌شده‌ی محصولات و کالاها خواهد شد. در نتیجه، علاوه بر افزایش استفاده‌ی مردم از کالاهای داخلی، از سوی دیگر، مزیت رقابتی در قیمت برای صادرات محصولات در بازارهای جهانی ایجاد خواهد کرد.
6. یکی دیگر از مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی حمایت از تولید ملی و همچنین خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک مورد نیاز کشور است. یکی از عوامل اساسی رشد تولید سرانه‌ی ملی، اقتصاد دانش‌بنیان و بنگاه‌های اقتصادی دانش‌بنیان است. در حقیقت، یکی از راهکارهای اساسی خودکفایی پایدار در محصولات استراتژیک، ارتقای فناوری و افزایش بهره‌وری عوامل تولید از طریق دانش‌بنیان نمودن اقتصاد و توسعه‌ی شرکت‌های دانش‌بنیان است. با برنامه‌ریزی صحیح، حتی کشور میتواند صادرکننده‌ی این محصولات نیز باشد.
با توجه به اهمیت جایگاه شرکت‌های دانش‌بنیان در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی (بند-2)، لازم است به کارکرد و نقش این شرکت‌ها توجه ویژه‌ای شود. شرکت‌ها و مؤسسات دانش بنیان مبتنی بر ماده2 آیین-نامه اجرایی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات مصوب 1391 هیات وزیران این‌گونه تعریف می‌گردد.
شرکت‌ها و مؤسسات دانش بنیان که در زمینه «گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری» و «تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده بالا» فعالیت می¬نمایند، شرکت یا مؤسسه دانش بنیان محسوب میشوند.
همچنین بر اساس ماده‌ی یک قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، «شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان شرکت یا مؤسسه‌ی خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه‌ی اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه‌ی فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده‌ی فراوان، به ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط، تشکیل می‌شود.»
پیشتازی اقتصاد دانش بنیان(بند 2)، رشد بهره وری (بند 3)، ساماندهی نظام ملی نوآوری (بند2) و اجرای نقشه جامع علمی (بند 2) از جمله سیاست های مورد نظر برای حرکت به سمت اقتصاد دانش بنیان در سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی هستند.
منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه
سیاست های اقتصاد مقاومتی
جباری‌پور هریس، مجتبی، پایگاه تحلیلی تبیینی borhan.ir
قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات»، مصوب مجلس شورای اسلامی، 1389
امید ایزانلو دانشجوی دکترای اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
omidezanlo@chmail.ir
323/703/ع