به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه پنجاه و ششم درس خارج فقه رسانه که در روز شنبه مورخه 9 اردیبهشت سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به پاسخ سوالاتی در مورد مقترنات حرام پیام رسانه پرداخت و گفت: نسبت به فردی که موسیقی حرام را می نوازد دو دیدگاه وجود دارد یکی این که تکالیف برای همه بندگان است و مربوط به همه می شود و کفار نیز در احکام مکلف هستند منتهی این شخص جاهل به این حرمت است زیرا نسبت به قوانین در اسلام تحقیق نکرده است تا اعتماد و اطمینان پیدا کند و کفار نه تنها نسبت به کفر و عدم ایمانشان مواخذ می شوند بلکه نسبت به تکالیف و احکام نیز مواخذه می شوند.
این استاد حوزه در ادامه گفت: اگر موسیقی یا اشعاری از رسانه پخش شود که تداعی کننده فیلم های حرام و مستهجن برای شخص باشد ولی خود موسیقی و شعر طرب انگیز نباشد از باب تحریک شهوانی برای شخص حرام است.
ایشان در پایان گفت: با قیودی که برای موسیقی حرام بیان کردیم هرگونه آموزش موسیقی حرام به افراد خاص مانند کودکان و یا بزرگسالان حرام است و هیچ تفاوتی ندارد.
تقریر کامل درس
خلاصه ای از درس گذشته
دومین قرین حرام در پیام رسانه، هتک حرمت مومن در برنامه های رسانه است. ممکن است برنامه دینی، اجتماعی و سیاسی باشد و همراه با پیام های درست و خوبی که در رسانه است مقترن با هتک حرمت مومن باشد. هتک حرمت مومن اگر رسانه ای باشد شدیدتر است مانند بحث غنا که اگر از رسانه دینی پخش می شد حرمت شدیدتری داشت زیرا مردم به رسانه دینی اعتماد می کنند و به همین علت حرمت مضاعفی دارد. شنواندن غنای محرم به مستمع مانند خوراندن مال حرام به دیگری است.
اگر هتک حرمت مومن حرام است که با ادله اربعه این مساله ثابت می شود، اگر رسانه ای شود حرمت شدیدتری دارد زیرا در مناظره انتخاباتی که مثلاً میلیون ها تماشاگر دارد و بعد نیز به صورت کلیپ بین مردم می چرخد و به دست همه می رسد امکان جمع کردن و خنثای آن وجود ندارد.
ما در این بحث هتک حرمت در سه مقولة حرمت هتک حرمت مومنان، مسئولیت مدنی و حقوقی این عمل و بحث کیفری سخن می گوییم. بنابراین بحث هتک حرمت و هجو مومن از مباحث روز است و در فقه رسانه باید بدان پرداخته شود. این مبحث صرفا اخلاقی نیست بلکه فقهی است و جایگاه آن فقه رسانه است زیرا در این باره پولهایی رد و بدل می شود که برنامه هایی ساخته شود و حکم وضعی آن پول سحت و حرام است. در این باره بحث حقوقی و مساله مدنی و جزائی نیز وجود دارد که می توان از چند زاویه بدان نگاه کرد.
حرمت ترور شخصیت افراد به ادله اربعه اثبات می شود: کتاب، سنت، عقل و اجماع.
هتک حرمت مومن به وسیله تهمت زدن، فحش دادن، غیبت کردن و مسخره کردن انجام می پذیرد. بحث ما بیشتر در مورد تهمت به افراد است زیرا در بحث غیبت ممکن است کاندیدای ریاست جمهوری خود را در معرض غیبت دیگران قرار دهد. اگر شخص چنین عیبی را ندارد و صرفا برای این که کاندیدای ما مورد اقبال مردم قرار گیرد، شخص را ترور شخصیت کنیم؛ یعنی فقط مصداق آن غیبت نیست. اگر کسی نظر ما را قبول نداشته باشد و بگوید از موارد استثنای در غیبت این نیست و متجاهر در فسق و بدعت گزار از غیبت استثنا شده است و کسی که خودش را در منصبی قرار داده است از موارد استثنای در غیبت نیست باز همان مورد نیز ترور شخصیت است و غیبت از مصادیق آن است.
با بیان این مقدمه متوجه می شویم که بحث در حول و مقرون چه پیامی است. حال به سراغ ادله می رویم.
سه آیه در این بحث مد نظر ماست که بدان اشاره می کنیم. (لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمیعاً عَلیما) در بحث تظلم خواهی این بحث را مطرح کردیم. در اینجا از مستثنی منه آیه استفاده می کنیم. از این آیه حرمت جهر بالسوء استفاده می شود.
(إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) کسانی که دوست دارند فاحشه رسانه ای و پخش شود. فاحشه به افعال و رفتاری گفته می شود که قباحت و زشتی آن بزرگ است. در آیه 37 سوره شورا نیز همین بیان را فرموده است: (وَ الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ)؛ کسانی که دوست دارند گناهان بزرگ پخش شود. تهمت نیز یکی از گناهان کبیره است و رسانه ای که دوست دارد این پخش شود از گناهان کبیره است.
در دینا باید شلاق بخورد و تعزیر شود که همان مجازات کیفری است و وظیفه حاکم اسلامی است که شلاق بزند. علت این که در فقه بدین مسائل پرداخته نمی شود برای من جای سوال است و فقط در مباحث اخلاقی بحث می شود! این مسائل بار حقوقی دارد و باید در جزا و جرم شناسی بدان پرداخته شود. بنابراین زمانی که فاحشه به معنای گناه کبیره شد مفهوم وسیعی برای آن درنظر گرفته می شود و عیب جویی و تهمت نیز شامل آن خواهد شد.
اگر کسی بگوید این آیه رسانه ای کردن عیوب موجود در مومنین را شامل می شود و شامل تهمت نمی شود. یعنی باید فاحشه ای باشد که شخص مرتکب شده است و ما می خواهیم این مساله را افشا کنیم. شما می خواهید بگویید که تهمت زدن در پخش مسائل انتخاباتی و پخش این موارد را نیز شامل می شود. پاسخ اینکه اگر بگوییم که مورد این آیه پخش و رسانه ای کردن عیوب موجود است و این مورد را حرام می داند و شلاق و عقاب اخروی دارد پس به طریق اولی فاحشه ای که صورت نگرفته است و تهمت می زنیم که فلانی العیاذ بالله زنا کرده یا اختلاس انجام داده، حرام است.
اگر مانند انتخاباتی که در آمریکا انجام شد کاندیداهای ما بخواهند همدیگر را متهم کنند چه واقعیت داشته باشد یا نداشته باشد، آسیبی که به خود نظام وارد می شود از آسیب به افراد بدتر است و حفظ نظام از اوجب واجبات است و ممکن است این کار سبب بی اعتمادی به نظام مقدس جمهوری اسلامی باشد.
اگر افشا کنیم و یا در برنامه های مناظراتی گناهان بزرگ را مطرح کنیم مورد رضایت شارع نیست چگونه می توان گناهان کوچک را پخش کرد و این مساله به طریق اولی حرام است.
روایتی از امام کاظم علیه السلام نقل شده است: سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ مِنْ إِخْوَانِی یَبْلُغُنِی عَنْهُ الشَّیْءُ الَّذِی أَکْرَهُهُ فَأَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِکَ فَیُنْکِرُ ذَلِکَ وَ قَدْ أَخْبَرَنِی عَنْهُ قَوْمٌ ثِقَاتٌ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ أَخِیکَ فَإِنْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسُونَ قَسَامَةً وَ قَالَ لَکَ قَوْلًا فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ لَا تُذِیعَنَّ عَلَیْهِ شَیْئاً تَشِینُهُ بِهِ وَ تَهْدِمُ بِهِ مُرُوءَتَهُ- فَتَکُونَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ- إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ.
مردی خدمت آن حضرت شرفیاب شد و عرض کرد آقاجان فدایت شوم. در مورد یکی از برادران دینی عملی را برای ما نقل کردند که خوب نیست و برای ما ناخوشایند است. از خود فرد پرسیدم تو چنین کاری کردی؟ آن شخص انکار کرد. (این مساله تهمت است و غیبت نیست) در حالی که جمعی از افراد موثق این مطلب را برای من از او نقل کردند. امام کاظم علیه السلام فرمودند: «کذّب سمعک و بصرک عن اخیک»؛ گوش و چشمت را در مورد برادرت تکذیب کن. اگر خودن نیز شنیدی احتمال بده که درست نشنیدی و یا اگر خودت دیدی احتمال بده که به اشتباه دیده ای. اگر پنجاه نفر نزد تو آمدند و گفتند فلانی این کار را انجام داده و خودش گفت انجام نداده ام آن پنجاه نفر را تکذیب کن. نباید این مساله را رسانه ای کنی! چیزی که ننگ اوست و شخص را بی آبرو می کند بیان نکنی زیرا ترور شخصیت می شود.
ما می گوییم این روایت مربوط به تهمت است زیرا فراز آخر تهمت را در بر دارد. پس آیه شامل تهمت نیز می شود. پس حضرت مورد آیه را درباره تهمت پیاده فرمودند. این مساله در مورد قضاوت نیست بلکه بحث ما در مورد رسانه ای شدن اتهامات است.
پاسخ به سوالات
پس از پایان بحث حرمت غنا و موسیقی، بر اساس توضیح موضوعی و حکمی که در طی جلسات گذشته داشتیم یک سری سوالاتی در اختیار گذاشتند، که برخی را در مباحث پاسخ داده ایم و تکرار نمی کنیم. برخی از سوالات نیز مربوط به بحث غنا و موسیقی به نحو مستقیم نیست و مربوط به یک سری از مسائلی است که در امور لهوی و باطل بحث می شود که بحث شعر خوانی است.
این مباحث را در «حرمت و عدم حرمت لهو» مورد بررسی قرار می دهیم که کدام یک از مصادیق از صغریات مساله لهو است.
برخی از سوالاتی که در اینجا مطرح کرده اند مورد بررسی قرار می دهیم.
در رابطه با شعر خوانی چهار سوال است که اصل بحث را به آنجا احاله می دهیم.
بحثی را خواهیم داشت زیرا شعر هنر است. شعر در بحث هنر و فقه رسانه از مباحثی است که بدان پرداخته می شود. خواهیم گفت فی نفسه شعر هنر بشری و حلال است اما موارد حرام نیز داریم و از این هنر در جهت حرام نیز استفاده می شود که هم سرودن آن حرام است و هم گوش کردن آن حرام است.
یکی از مصادیق لهویات که فقها بدان متعرض شده اند، شعرهای باطل است که از لحاظ اعتقادی، فرهنگی و فکری مشکل دارد. گاهی به وسیله عروسک صدای زن پخش می شود.
پس اصل شعر اشکال ندارد اما گاهی خواننده شعر ضدیت آشکار با نظام اسلامی دارد و از افراد فاسق و فاجر است.
در اولی و دومی پاسخ روشن است که اگر محرمات دیگری به عناوین اولیه یا ثانویه در آن وجود نداشته باشد اشکال ندارد. اما گاهی عنوان ثانوی پیدا می کند که اشکال دارد مثلا ترویج مجالس کفار و ضد انقلاب باشد که از آن باب حرام می شود. ممکن است عنوان ثانوی در اینجا بیاید و از باب عناوین ثانوی حرام شود.
نسبت به سوال سوم شنیدن صدای دختر یا زن همراه با شنیدن صدای نوجوان به گونه ای که مخاطب تصور کند بچه است. گاهی عروسک پسر یا انیمیشن پسر را نشان می دهد مثلاً از کارتن هایی است که پسر یا زن می خواند برای بیننده تداعی می کند که پسر می خواند ولی در واقع زن است.
پاسخ: این تداعی یا تخیل اشتباه حکم را عوض نمی کند. مانند مساله ای که گفتیم اگر رسانه دینی موسیقی حرامی را به خورد مردم دهد حرمت شدیدتری دارد زیرا افراد به این رسانه دینی اعتماد می کنند و تصور می کنند که این موسیقی حلال است و طرب انگیز نیست و گوش می کنند. اینجا نیز با نشان دادن تصویر پسر که می خواند در حالی است که صدای زن یا دختر بالغ نامحرم را در حال شعر خوانی پخش می کند.
البته صرف شعر خوانی زن در برابر مردان حرام نیست. اگر مقصود آوازی باشد که تحریک کننده است حرام خواهد بود.
صدای آواز زن برای مرد حرام است حتی اگر به صورت مطرب نباشد.
نکته: اگر صدای دختر به وسیله دستگاه تغییر کرده است و واقعاً معلوم نیست که صدای دختر است اشکالی ندارد زیرا ماهیت خودش را از دست داده است.
برخی افراد در رسانه ملی هستند که با این که سن بالایی دارند اما صدایشان مانند کودک شش ساله است و در دوبلاژ کار می کنند. این صدا متفاوت است و دیگر صدای زن نیست و شبیه صدای کودک خردسال است و حرمت ندارد.
نتیجه پاسخ: پس اگر صدای زن هست و تصویر را عوض کرده است ماهیت قضیه تفاوت نکرده است و عرف این را تشخیص می دهد و لذا استماع آن حرام است.
پاسخ: مثلا اگر بگوییم خواندن غنا برای او حرام نیست پس بگوییم بیا برای ما در رسانه ملی این موسیقی را اجرا کن مانند این که در فیلم ها از بازیگران خارجی غیر مسلمان استفاده می کنند تا مشکل عدم حجاب حل شود.
در این مساله دو مطلب هست یکی این که بحث حرمت خواننده و نوازنده است و دیگری بحث شنیدن ماست. ما که مسلمانیم و این احکام را قبول داریم. زمانی که تهیه کننده مسلمان است و رسانه دینی است یا رسانه ای است که می خواهد برنامه های مجاز داشته باشد و رسانه ای که می خواهد چیز حرامی پخش نکند نمی تواند بگوید که این کافر حلال و حرامی ندارد پس می تواند موسیقی حرام بنوازد. گاهی بحث خواننده مطرح است و گاهی بحث شنونده مطرح است.
پخش صدای طرب انگیز حرام است و شنیدن آن ولو این که از رادیوهای بیگانه باشد نیز حرام است. پس اگر این طور باشد که شنیدن از صدای آمریکا به طریق اولی باید حلال باشد زیرا رسانه اسلامی نیست. لذا این این سوال نسبت به شنیدن باشد که مذهب و دین تاثیری ندارد، پس شنیدن صدای غیر مسلمان تاثیر در عدم حرمت ندارد.
ثانیاً نسبت به فردی که موسیقی حرام را می نوازد دو دیدگاه وجود دارد: یکی این که تکالیف برای همه بندگان است و مربوط به همه می شود و کفار نیز در احکام مکلف هستند منتهی این شخص جاهل به این حرمت است زیرا نسبت به قوانین در اسلام تحقیق نکرده است تا اعتماد و اطمینان پیدا کند.
کفار نه تنها نسبت به کفر و عدم ایمانشان مواخذ می شوند بلکه نسبت به تکالیف و احکام نیز مواخذه می شوند. طبق این نظر بر این فرد نیز حرام می شود.
البته ما کاری به فرد نداریم و بحث در مورد پخش کننده است که رسانه دینی یا رسانه مجاز مسلمانان است که شنیدن و پخش آن جایز نیست. این موارد از سوالاتی بود که درمباحث گذشته ما نیامده بود.
پاسخ: خیر هیچ تفاوتی ندارد. امروزه روی این مساله خیلی تاکید می شود که این موسیقی محلی است. الان موسیقی های مختلف مثل کردی طرب انگیز است و از رسانه کردستان و مهاباد پخش می شود.
اگر موسیقی حرام بود فرقی بین محلی و بیگانه بودن آن وجود ندارد. این مرزها بعداً در آمده است و اسلام متعلق به همه است.
تبیین سوال این است که خود آن ساز و آوازی که پخش می شود حرام نیست این خارجی هست و از کفار و ضد اسلام است اما ساز و آواز حرام نیست و ریتم معمولی دارد اما از عنوان ثانوی می خواهد ببیند که موجب حرمت می شود یا خیر؟ البته این مساله طبق نظر ماست و برخی فقها مطلقا موسیقی را حرام می دانند چه طرب انگیز باشد یا نباشد.
می گوید اگر زمینه ساز پذیرش فرهنگ بیگانه در همه ابعاد باشد، صغرویاً من قبول ندارم که سازی بتواند این مقدار نفوذ فرهنگی داشته باشد. مارشهای جنگی و سازهای ورزشی و یا مواردی که در سرود ملی پخش می شود، آن قدر روی شنونده تاثیر ندارد که بخواهد موجب پذیرش فرهنگی بیگانه شود. گاهی برخی موسیقی ها در فیلم های ترسناک اثر گذار است اما فرض سوال را قبول ندارم.
بر فرض که این طور باشد از باب عنوان ثانوی که نفوذ فرهنگ بیگانه باشد حرام می شود نه این که از باب موسیقی حرام باشد.
پاسخ از بحث های گذشته مشخص شد که در مارش های جنگ و موسیقی که موجب وحشت می شود آن طرب انگیز بودن و متناسب با مجالس اهل فسوق و فجور بودن نیست. برخی از سرودهایی که جناب آقای آهنگران در زمان جنگ تحمیلی می خواندند و بسیاری از رزمندگان با سروده های ایشان تحریک می شدند و اعزام می شدند.
الان این آهنگ با اشعار پخش نمی شود اما آهنگ همانی است که اشعار باطل و شهوانی داشته است و همان را تداعی می کند.
در فیلم سکس یا فحشا آهنگی پخش می شده است الان که می بیند آن صحنه های محرم در ذهنش تداعی می کند و باید حکم آن را بیان کنیم.
در پاسخ می گوییم این آهنگ از دو حال خارج نیست یا خودش فی نفسه طرب انگیز و حرام است و یا با اشعار طرب انگیز حرام شده است. اگر خودش طرب انگیز باشد چه تداعی کند و یا تداعی نکند حرام است.
اگر آهنگ طرب انگیز و متناسب با فسوق و فجور نیست از دو حال خارج نیست؛
کسی که شعر عشقی حرام می سراید کار حرامی مرتکب شده است و این ربطی به موسیقی ندارد. حرمت در مورد اول این سوال از باب دیگری است که توضیح آن را بیان کردیم.
قبلاً گفتیم که اگر موسیقی حرام و طرب انگیز باشد قطعاً آموزش آن نیز حرام است. کسانی که می گویند موسیقی مطلقا حرام است هر نوع موسیقی را بخواهند یاد دهند حرام است و تفاوتی ندارد.
در تبیین سوال باید بگوییم امروزه از موسیقی برای رشد گیاهان و یا جفتگیری حیوانات و غیره ممکن است بهره ببرند. در گذشته برای تند حرکت کردن شتر آواز خاصی بود که فقها آن را استثنا کرده اند.
اگر بر فرض چنین تاثیراتی بر جانوران و گیاهان داشته باشد پخش کردن چنین موسیقی برای آنان اشکال ندارد زیرا تکلیفی بر عهده آنان نیست همان طور که غنای حرام را برای شتران استثنا کرده اند. پس نواختن موسیقی که برای تحریک حیوانات باشد اشکالی ندارد زیرا مستمع انسان نیست. البته در صغرای بحث ما اشکال وارد کردیم.
این که خداوند در حرام شفا قرار نداده است مربوط به صغرای بحث است اما حرمت موسیقی برای حیوانات مستثنی شده است./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر